Ty nam daj urodzaj złoty...

W połowie sierpnia Janina Waszczuk i wiele innych gospodyń z Żerocina w gminie Drelów na Lubelszczyźnie zaczynają wyplatać wieniec. To oznacza, że niebawem święto rolników i wiejskich rodzin – dożynki.

Wijemy!

– Od kiedy w 2007 r. nasze Koło Gospodyń Wiejskich Żerocin wznowiło działalność, wijemy wieńce dożynkowe. Wyplatanie wieńców tradycyjnych stało się dla nas pasją i w rezultacie towarem niemal eksportowym, z którego słyniemy daleko poza naszą gminę – opowiada Janina Waszczuk. – Tradycyjny wieniec to taki, który wyplata się bez pomocy klejów. Wybieramy jedynie naturalne tworzywa, a oplatamy całość lnianym sznurkiem.

Do budowy wieńca gospodynie z Żerocina używają lnu, prosa, czarnuszki, wiejskich kwiatów, kaliny i jarzębiny. Całość oparta jest na metalowym stelażu oplatanym czterema podstawowymi zbożami. – Ponieważ robimy też tradycyjne formy, wykonujemy albo tzw. koronę, albo snop. Gospodynie z innych wsi, które tworzą już nowoczesne wieńce, nadają im inne kształty, na przykład łodzi – wyjaśnia pani Janina.

Gospodynie, by upleść misterną, a jednocześnie jakże potężną konstrukcję, bo podstawa wieńca może mieć nawet prawie dwa metry, spotykają się regularnie i dzielą pracą. – Działamy systematycznie, wieczorami. Najpierw tniemy zboże, przycinamy kłosy, dwie panie potem wiją, dwie podają odpowiednie materiały – opowiada pani Janina. – Koronę ze zbóż przyozdabiamy „brylantami” z kwiatów. I przekazujemy te umiejętności młodym koleżankom. Nie chcemy, by tradycja zanikła.

Wicie wieńców, które musi trwać długo, bo robota to precyzyjna i żmudna, jest tylko elementem tradycyjnych dożynek. Dożynek, które czasem błędnie, i chyba wyłącznie mieszczuchom, kojarzą się z... pierwszym sekretarzem i kronikami filmowymi. Tymczasem obyczaj to stary, godny i potrzebny. – Dożynki, święto plonów, to obyczaj starszy od chrześcijaństwa. Już w pradawnych czasach Słowianie składali wieńce jako ofiarę za pomyślne ukończenie żniw. Zwyczaj ten w różnych regionach Polski określany był jako wyżynki, zażynki, wieniec, okrężne, żniwniok – mówi Monika Roszak, prezes Fundacji Roll-na, zajmującej się wsią, kultywowaniem tradycji i aktywizacją kobiet wiejskich.

Potem chrześcijaństwo przejęło obyczaj i dopełniło tradycję. Bo jeśli dziękować za otrzymane dary, to Komu? – Dożynki są świąteczną formą podziękowania za zakończenie żniw i prac polowych, szczęśliwe tegoroczne plony – tłumaczy Roszak. – A jednocześnie są prośbą o pomyślność w kolejnych latach. Właśnie po to gospodynie wiją wieniec, który symbolizuje wszystkie zebrane plony oraz urodzaj.

Niegdyś wieniec dożynkowy przechowywany był do następnego roku. Ziarna, które się z niego wykruszyły, wsypywano do worków z ziarnem siewnym – żeby wzrosły, poświęcone, i dały dobry plon. – Powinniśmy być dumni, że tradycja wicia dożynkowych wieńców przetrwała do dziś i co roku w całej Polsce powstają tysiące dzieł sztuki – mówi Roszak.

Z tradycją w nowoczesność

Obchody dożynek zmieniały się na przestrzeni lat. Dziś w całym kraju organizowane są dożynki parafialne, gminne, powiatowe, wojewódzkie. Najbardziej uroczyste i największe odbywają się na Jasnej Górze i w Spale – te ostatnie to dożynki prezydenckie. Jednak te najbliższe sercu, które skupiają lokalne społeczności, to dożynki parafialne i gminne. – Ich inicjatorkami są w głównej mierze kobiety. Wiele z nich skupia się w KGW. Współcześnie obserwujemy renesans kół gospodyń wiejskich – od zeszłego roku powstało przeszło 3500 nowych. Można więc sądzić, że i dożynki będą się jeszcze rozwijać – twierdzi Monika Roszak.

Prof. Sławomir Kalinowski z Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk twierdzi, że głównym celem dożynek jest obecnie integracja lokalnych wspólnot. – Dożynki mają też zwykle element polityczny: przedstawiciele władzy chętnie pokazują się podczas obchodów. Ten element integracji władzy i ludności istniał w czasie dożynek od zawsze – mówi prof. Kalinowski. – Gdy razem z zespołem folklorystycznym Cybinka-Grodzisk, w którym działam, jeździmy pod koniec lata niemal od dożynek do dożynek, widzę, że ludziom bardzo jest to święto potrzebne. To w dużym stopniu kształtuje nasze małe wiejskie ojczyzny.

Dożynki na wsi to w bardzo wielu miejscowościach oczywisty element krajobrazu. Osadzone w tradycji, zmierzają ku przyszłości. – To jest coś, co daje poczucie bezpieczeństwa: dożynki były, są i będą. Jedynie forma się zmienia, a i to nie we wszystkich jej elementach – mówi prof. Kalinowski. – Dożynki mają wymiar społeczny, religijny i kulturowy. To zjawisko szerokie i ważne nie tylko dla wsi, lecz dla całego kraju.

Również chleb

Czesława Wojewodzic z KGW w Andrychowie tłumaczy, że już w początkach XVI wieku właściciele ziemscy na zakończenie zbiorów dziękowali poddanym uprawiającym pola. Wtedy najlepsze żniwiarki plotły wieniec jako symbol dożynek i wręczały gospodarzowi. Ten częstował wszystkich dobrą strawą i napitkiem.

– To dla nas, rolników, do dziś święto wesołe. Bo ludzie uświadamiają sobie, że ich wysiłek nie poszedł na marne – że jest chleb, czyli mamy na kolejny rok zapewniony byt – tłumaczy pani Czesława. – Dożynki to też czas refleksji, uświadamiamy sobie, że przecież nie wszystko pochodzi od nas, nie na wszystko mamy wpływ. Rolnik to człowiek pokorny, pracuje w pocie czoła, ale przecież powierza swoją pracę Bogu. Naszą modlitwą są słowa napisane przez Franciszka Karpińskiego: „Co rządzisz ziemią i niebem,/ Opatrz dzieci Twoje chlebem./ Ty nam daj urodzaj złoty,/ My Ci dajem trud i poty”. Te słowa uświadamiają, że otrzymaliśmy wiele łask, że nie było strasznej suszy czy powodzi. Dzięki temu mamy pożywienie, a za każde dobro należy Bogu dziękować.

Podczas dożynek w wielu miejscach w kraju symbolicznie wypieka się też pierwszy chleb z nowego zboża. – Uświadamia to całą drogę, jaką przechodzi zboże, by ten chleb zagościł na naszych stołach: ziarno obumiera, by w ziemi odrodzić się, wyrosnąć i cieszyć ludzi dobrym chlebem powszednim – opowiada pani Czesława.

W niektórych wsiach ostatnia część niezebranego przez maszyny zboża jest koszona przez rolników ręcznie. Potem ten ostatni pęd, nazywany różnie w zależności od regionu, zabiera się do kościoła. – U nas zostawiało się tzw. kępkę, z której właśnie robiło się wieniec – mówi gospodyni z Andrychowa.

Do tańca i różańca

Chociaż lokalne świętowanie dożynek różni się w zależności od miejsca, jest i kilka stałych elementów. Gdy wieńce są już uwite, zanosi się je do kościoła. Mieszkańcy biorą udział we Mszy św. Potem, w barwnym korowodzie, przechodzą na miejsce, w którym rozpoczynają świętowanie i biesiadowanie. – Nasz wieniec po poświęceniu zanosimy na plac, na którym odbywa się potem festyn dożynkowy – tłumaczy Czesława Wojewodzic. – Nie każda wioska robi wieniec. Niektóre wsie przynoszą stroiki dożynkowe, nieco mniejsze, które mieszczą się w koszach. Po korowodzie wszystkie te dary są wręczane gospodarzowi miejsca. Potem zaczyna się zabawa.

– U nas każda wieś z gminy przygotowuje też stoisko promujące miejscowość – opowiada Janina Waszczuk. – Potem jest konkurs na wieniec tradycyjny i nowoczesny. W tym roku będziemy też mieć konkurs na najciekawszą piosenkę ludową związaną z dożynkami.

Gospodyni opowiada, że w gminie Grelów dożynki, które w tym roku odbędą się 8 września, przygotowywane są niemal cały rok. – To nasze święto. Zapraszamy jednak wszystkich! Przecież nie tylko rolnik powinien dziękować za plony i cieszyć się chlebem.•