Ważny raport, bez konsekwencji

Podczas dyskusji o likwidacji Funduszu Kościelnego pojawiła się idea opisania całego procesu zaboru kościelnego mienia w latach 1945–1989 oraz procesu jego rewindykacji. W efekcie powstał unikatowy raport sporządzony przez ks. prof. Dariusza Walencika z Uniwersytetu Opolskiego pt. „Nieruchomości Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–2012”. Autor po raz pierwszy skrupulatnie policzył wszystko, co Kościołowi po 1945 r. zabrano i co starano się mu wrócić po 1989 r. Książka jest nie tylko ważnym głosem w dyskusji o restytucjach majątkowych, ale także bardzo istotnym studium historyczno-prawnym do najnowszych dziejów Kościoła. Jest nowym głosem w debacie o rozliczeniach, która dotąd koncentrowała się na stratach osobowych. Ks. Walencik zwraca uwagę na ogrom strat materialnych, co także miało ogromny wpływ na kształt posługi Kościoła w PRL oraz miejsce zajmowane w III Rzeczypospolitej. To obszerne i bardzo szczegółowe opracowanie zwraca uwagę na skomplikowaną materię prawną zagadnienia zwrotu mienia kościelnego, gdyż jego zabór w PRL odbywał się w długim czasie oraz na podstawie wielu aktów prawnych, z których najważniejszym była ustawa o dobrach martwej ręki oraz Funduszu Kościelnym z marca 1950 r. Nie mniej ważne były późniejsze szczegółowe rozporządzenia umożliwiające np. odbieranie kościelnych przedszkoli, aptek, szpitali czy przychodni. Autor wprowadza podział na ziemie zachodnie i północne oraz tzw. ziemie dawne, a więc obszary, które były częścią państwa polskiego w okresie międzywojennym. Wynika to z faktu, że Kościół po wojnie znalazł się w dwóch różnych porządkach prawnych, jeśli chodzi o kwestie własnościowe.

Formy rabunku

Na ziemiach zachodnich i północnych, które weszły w skład państwa polskiego na podstawie postanowień konferencji poczdamskiej, Kościołowi katolickiemu (i innym związkom wyznaniowym) pozwolono na objęcie części nieruchomości stanowiących wcześniej własność różnych diecezji niemieckich i czeskich.

Dekret z 8 marca 1946 r. przyznawał znajdujące się tam mienie należące do niemieckich instytucji publicznych uznawanym przez PRL osobom prawa publicznego, w tym także Kościołowi. Z wyników spisów sporządzonych w latach 1948–1949 wynika, że nieruchomości będące w użytkowaniu różnych podmiotów kościelnych na Ziemiach Zachodnich i Północnych zajmowały ponad 33 tys. ha. Ten stan zmienił się jednak w 1949 r., kiedy władze komunistyczne dokonały reinterpretacji wydanych wcześniej przepisów i uznały, że ponieważ Kościół nie posiada osobowości prawnej, nie może więc skutecznie władać tymi nieruchomościami. Dopiero ustawa z marca 1971 r. spowodowała, że kościelne osoby prawne – a więc parafie, zgromadzenia zakonne, diecezje – mogły otrzymać na własność swoje nieruchomości, które w dniu wejścia jej w życie użytkowały, co dotyczyło także nieruchomości na obszarze 4317 ha. Na pozostałej części terenów państwa polskiego nacjonalizacja mienia kościelnego nastąpiła na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego. Z ustaleń ks. Walencika, opartych na archiwalnych dokumentach, wynika, że przez działanie władz na podstawie tej ustawy, a także innych aktów prawnych wydanych w PRL-u do maja 1989 r., Kościołowi katolickiemu zrabowano ponad 144 700 ha gruntów rolnych oraz 3437 budynków w całości i 381 w części. Łączny bilans zaboru mienia kościelnego przez komunistyczne państwo przedstawia się następująco: kościelne osoby prawne w Polsce utraciły wszystkie nieruchomości na Wschodnich Kresach II Rzeczypospolitej – ok. 209 tys. ha)i nie otrzymały za to żadnej rekompensaty. Straty na tzw. ziemiach dawnych wynosiły ponad 144 738 ha, natomiast na Ziemiach Zachodnich i Północnych około 31 734 ha.

Formy rewindykacji

Aby zrekompensować stratę tej części majątku, która została Kościołowi zabrana przez komunistyczne władze z pogwałceniem obowiązującego w PRL-u prawa, na podstawie ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP utworzono Komisję Majątkową. W trakcie 20-letniej działalności przywróciła bądź przekazała jako mienie zamienne osobom prawnym Kościoła katolickiego nieruchomości o powierzchni ponad 65 tys. ha. Ponadto na mocy prawomocnie zakończonych postępowań sądowych Kościołowi zwrócono nieruchomości o powierzchni 29 ha. Oprócz tego w wyniku działalności Komisji Majątkowej do osób prawnych Kościoła katolickiego powróciło 490 budynków i lokali, a Skarb Państwa przekazał im 140 mln 326 tys. zł tytułem odszkodowań. Dodając do tego ziemie użytkowane w okresie PRL, a później uwłaszczone, można wyliczyć, że łączna suma zwróconych nieruchomości ziemskich Kościoła wyniosła ok. 77 tys. ha.