Zmartwychwstanie Chrystusa jest centralną prawdą naszej wiary. Najbardziej dobitnie mówi o tym św. Paweł: „Jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara” (1 Kor 15,14). Jeśli jednak otworzymy Ewangelię, to nie znajdziemy w niej opisu zmartwychwstania. To zaskakujące! Mateusz, Marek, Łukasz i Jan przekazują jedynie świadectwa o pustym grobie Jezusa oraz o spotkaniach Zmartwychwstałego z wybranymi świadkami.

(Nie)wiarygodna opowieść
Jeśli porównamy obszerną opowieść o męce i śmierci z narracją o zmartwychwstaniu, zauważymy kontrast. Prawda o zwycięstwie Jezusa przekazana jest bez triumfalizmu, jakby nieśmiało. Ewangeliści nie używają języka reporterskiej relacji z wydarzenia, posługują się językiem pełnym szacunku dla tajemnicy, zdumienia, wręcz z domieszką niedowierzania. Dominuje nadzieja i radość, która jakby nie ma jeszcze odwagi w pełni wybuchnąć. To zaproszenie do wiary w niezwykły „ciąg dalszy” historii Jezusa. „Język Pisma dotyczący zmartwychwstania jest językiem łamanym, odwróconym, pozornie sprzecznym, przypominającym lód na jeziorze, który wiosną rozpada się i unosi się, aby uwolnić żywą wodę” (O. Clement).

Ten skromny styl przekazania wieści o zmartwychwstaniu Jezusa czyni tę niezwykłą nowinę bardziej wiarygodną. Gdyby apostołowie sami dopisali pocieszający happy end, posłużyliby się zapewne bardziej jednoznacznym i dobitnym odmalowaniem zwycięstwa Mistrza. Tymczasem wszystkie opisy spotkań z Żyjącym Zabitym akcentują wątpienie świadków, trudność w uznaniu, że to naprawdę się dzieje. Klęska Rabbiego z Nazaretu była na tyle spektakularna, tak bardzo haniebna i na tyle świeża, że trudno było uznać, że coś jeszcze może odwrócić tę sytuację. To przekraczało możliwości umysłu uczniów. I tak jest zresztą do dziś.

Bez zmartwychwstania trudno wyobrazić sobie, jak z załamanych, rozproszonych, przybitych po śmierci Jezusa uczniów, mógł powstać Kościół – dynamiczna wspólnota głosząca tak skutecznie zbawienie w Chrystusie. „Pan rzeczywiście zmartwychwstał” – to wyznanie leży u początku Kościoła i do dziś jest „być albo nie być” chrześcijaństwa. Już około 56 roku, czyli zanim powstały na piśmie Ewangelie, św. Paweł pisze do Koryntian: „Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł – zgodnie z Pismem – za nasze grzechy, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem: i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu” (1 Kor 15,3-4). Te słowa świadczą o fundamentalnej tradycji Kościoła, przekazującej z pokolenia na pokolenie prawdę o zmartwychwstaniu.

Niespokojna ludzka wyobraźnia
Wiara w zmartwychwstałego Pana wyrażała się nie tylko w przepowiadaniu słownym, ale była także celebrowana w liturgii. Musiała więc znaleźć swój wyraz również w dekoracji kościołów, w plastycznych przedstawieniach, w katechizmowych ilustracjach. Śledząc historię sztuki, można zaobserwować tę samą prawidłowość, którą widzimy w Ewangeliach – męka i krzyż są tematami bliższymi, łatwiejszymi do przedstawienia, temat wielkanocny stanowił dla artystów wszystkich epok o wiele większe wyzwanie.

Ludzka wyobraźnia domaga się konkretów. Dlatego obok głównego nurtu tradycji, która wyraziła się w pisemnej formie Nowego Testamentu, powstawały inne pisma, tzw. apokryfy, których autorzy puszczali wodze fantazji. Próbowano jakoś wyobrazić sobie zmartwychwstanie. Autorzy apokryfów pisali np., że zmartwychwstanie trwało całą noc, towarzyszył mu huk z nieba, a słońce oświetliło wszystko. Rozstępująca się ziemia pochłonęła wielu nieprzyjaciół Jezusa. W tych opowieściach pojawia się też motyw krzyża, który wyłonił się z grobu.

Artyści próbujący zobrazować zmartwychwstanie czerpali inspirację nie tylko z Ewangelii, ale także z tych apokryficznych opowieści. Nie wszyscy wzięli sobie do serca ostrzeżenie św. Efrema Syryjskiego (IV w.): „On [Jezus] sam jeden wie, w jaki sposób wyszedł z grobu. A ty nie waż się pytać, jakim sposobem to uczynił, ponieważ i tak nie możesz niczego zgłębić o tej Tajemnicy Przemiany”.

Krzyż niezwyciężony
Jakimi obrazami zmartwychwstania posługiwali się chrześcijanie? Najstarszą ilustracją triumfu Chrystusa nad śmiercią był sam krzyż. Sztuka wczesnochrześcijańska unikała przedstawień cierpiącego Jezusa. Krzyż postrzegano jako znak zwycięstwa, triumfu i chwały. Na rzymskich tzw. sarkofagach pasyjnych, pochodzących z IV–V w., symbolem zmartwychwstania jest krzyż z monogramem Chrystusa (X i P – to chi i rho, dwie greckie litery, nie łacińskie! używane jako skrót słowa „Chrystus” ΧΡIΣΤOΣ), otoczony wieńcem laurowym. Po obu stronach krzyża widnieją postacie śpiących przy grobie żołnierzy.

Za symboliczne przedstawienie zmartwychwstania uchodziło wskrzeszenie Łazarza. Podobnie było z bohaterami Starego Testamentu, którzy zostali cudownie uratowani przed śmiercią. Typem Zmartwychwstałego jest Daniel, ocalony z jaskini pełnej lwów, Jonasz wypluty przez wielką rybę czy Noe ocalony z powodzi. Te postacie były traktowane jako symboliczne ilustracje zwycięstwa Chrystusa.

Warto podkreślić, że są to analogie, które mają swoje granice. Zmartwychwstanie Chrystusa nie było tym samym, co np. wskrzeszenie Łazarza. Powstanie z martwych Jezusa nie ma żadnego odpowiednika w ludzkich dziejach. Łazarz prędzej czy później umarł. Zmartwychwstanie to wydarzenie bez precedensu, przekroczenie granic historii. Owszem, Zmartwychwstały zostawił pewne widzialne ślady w ludzkiej historii, ale zarazem otworzył tę historię na inny świat, ku któremu dopiero zmierzamy.