Słów słyszymy wiele, są przeprosiny i ubolewania, z reguły nie tych co innych skrzywdzili, czasem łzy, a nawet symboliczne akty zadośćuczynienia, niezwykle symboliczne wobec krzywd nie do naprawienia. Ale najtrudniej o rzeczywistą zmianę sposobu (współ)życia i wzajemne otwarcie się na siebie. Tu postępy są bardziej niż symboliczne i kończą się zwykle na owych wyrazach ubolewania. I dalej mamy dwa kielichy, dwa ołtarze, i niby wybaczone winy wciąż przypominamy albo nawet fałszywie przypisujemy je ofiarom. Twarde są ludzkie serca i sztywne karki, a spojrzenia spode łba. Jedyny przykład pozytywny o jakim słyszałem, choć nie wiem jak do końca powszechny w tamtym narodzie to dość daleka od europejskiej kultury Rwanda. Podobno doszło tam do rzeczywistego pojednania i zadośćuczynienia, dawni kaci dziś opiekują się rodzinami ofiar masowych, choć dokonywanych indywidualnie mordów na sąsiadach których znali. Może właśnie to że każda zbrodnia ma tam twarz konkretnego, znanego wszystkim człowieka, ma tu znaczenie. Nie jest anonimowa i masowa, przepraszać za nią nie musi ktoś inny. No i serca tych ludzi, zapewne nie tak harde i pewne siebie, pełne pychy i egoizmu, jak nasze.

Ani nie w mojej mocy jest przebaczać krzywdy w imieniu innych, ani przepraszać za krzywdy, których nie byłem przynajmniej współwinny, na które się nie zgadzałem. Co innego powiedzieć, że jest mi przykro, że odcinam się od złych czynów, nawet płakać razem z pokrzywdzonymi. To jak najbardziej. Tylko musi być w tym prawda. Bez prawdy otwarcie serc nie będzie możliwe w pełni. Duch Święty jest Duchem prawdy.

/Duch Święty jest tym, który porusza Kościół, jest tym, 
który działa w Kościele, w naszych sercach, jest tym, 
który czyni każdego chrześcijanina wyjątkową osobą, 
ale z tych różnych ludzi czyni jedność. 
Jest tym, który pobudza, by iść naprzód, otwiera drzwi na oścież 
i posyła, aby dawać świadectwo o Jezusie./ 
/papież Franciszek/