Zwrot na Wschód

Tytuł nawiązuje do idei prometejskiej z okresu międzywojennego, zakładającej wspieranie przez Polskę narodów zniewolonych w sowieckim imperium. Po wojnie koncept ten został rozwinięty przez Jerzego Giedroycia, środowisko „Kultury” i opozycję w PRL. W tym kontekście brakuje mi jednak bardziej wnikliwej analizy postaw polityków PZPR, którzy choć w 1989 r. formalnie stracili władzę, zachowali wpływy i możliwości działania. Czyż moskiewska pożyczka Leszka Millera nie była przejawem swoiście rozumianej polityki wschodniej III RP?

Sporą część pracy autor poświęca wpływom pontyfikatu Jana Pawła II na ewolucję polskiego myślenia o zaangażowaniu na Wschodzie. To ważny i nowatorski fragment książki. Próbując jednak wpisać duszpasterską misję w schemat polityczny, autor cokolwiek upraszcza i wyrywa z kontekstu motywy papieża. Jan Paweł II myślał bowiem o tym obszarze nie w kategoriach politycznych, ale ewangelizacyjnych. Jego pontyfikat był z pewnością przełomem w działaniach Stolicy Apostolskiej na Wschodzie, ale zawierał także wiele elementów kontynuacji wcześniejszej polityki. Z decydującą misją do Moskwy w czerwcu 1988 r. papież wysyła kard. Agostino Casarolego, wiedząc, że będzie tam on przyjęty i wysłuchany. Punktem odniesienia dla Jana Pawła II jest nie tyle pamięć o dziedzictwie I Rzeczypospolitej, co sugeruje autor, ile świadomość istnienia religijnego dziedzictwa Słowiańszczyzny oraz pragnienie budowania mostów w kierunku rosyjskiego prawosławia. W papieskim nauczaniu przyjmie to kształt propozycji tworzenia Europy oddychającej dwoma płucami. Ideę tę papież zaczerpnął z twórczości rosyjskiego myśliciela Wiaczesława Iwanowa. Takich punktów skłaniających do sporów i dyskusji jest w tej książce więcej.

Nie zmienia to faktu, że została ona napisana z inspirującym zamysłem metodologicznym, rozmachem i erudycją. Jest to ważny głos w dyskusji o tworzeniu III Rzeczypospolitej. Skłania do refleksji i stawiania pytań o współczesny wymiar opisywanych w niej problemów.

Andrzej Grajewski