Nie toleruj powszechnej tolerancji

Bp Robert Barron Mat. prasowe

Problem jest następujący: religie nie mogą być wyłącznie domeną prywatną, ponieważ roszczą sobie prawo do prawdy, a prawda z samej swej natury jest sprawą publiczną. Byłoby niedorzecznością powiedzieć: „Mam osobiste przekonanie, że w trójkącie prostokątnym kwadrat przeciwprostokątnej jest równy sumie kwadratów obu przyprostokątnych”.

John Rawls, niezwykle wpływowy filozof polityczny, rozumował podobnie. Twierdził mianowicie, że doskonale sprawiedliwe społeczeństwo to takie, które zostałoby ustanowione przez ludzi myślących prospołecznie, działających, jak to zgrabnie ujął, „za zasłoną niewiedzy”. To znaczy, że budowniczy sprawiedliwych stosunków społecznych sami mają być niejako ślepi na własne poglądy, na osobistą niechęć lub sympatię oraz rozumienie świata – po to, by bezprawnie nie narzucać ich innym. Przyjmowaliby tylko najbardziej abstrakcyjne zasady sprawiedliwości, które można by rozsądnie zastosować względem każdego, niezależnie od jego indywidualnych preferencji i zapatrywań. Także i w tym przypadku religia, niemal z definicji, nie mogłaby odgrywać żadnej roli w ustanawianiu sprawiedliwego porządku społecznego, chociaż z pewnością byłaby tolerowana jako prywatnie praktykowany styl życia. Niejednokrotnie wskazywano już, że retoryka „wolności wyznania” (a nie „wolności praktyk religijnych”), używana przez wielu polityków aktywnych dziś na scenie publicznej, odzwierciedla szczególną filozofię życia publicznego zaproponowaną przez Rawlsa.

Nie wydaje mi się, by pojawienie się ruchu zwanego nowym ateizmem niemal tuż po wydarzeniach 11 września 2001 roku było choćby w najmniejszym stopniu kwestią przypadku. Zamachy przeprowadzone tego strasznego dnia potwierdziły w umysłach wielu komentatorów kulturowych oświeceniową intuicję, że religia jest nieracjonalna, więc z konieczności stosuje przemoc. Ponieważ wierzący nie potrafią rozwiązać swoich sporów w dyskusji, sięgają po przemoc. Co więcej, nie przypadkiem najbardziej prominentni krytycy religii opowiedzieli się za jak najściślejszym rozdziałem religii od życia publicznego. Christopher Hitchens, najbardziej znany spośród nowych ateistów, zawołał kiedyś podczas debaty publicznej, nawiązując do słynnej metafory Thomasa Jeffersona: „Panie Jefferson, niech pan zbuduje ten mur!”. Całe to teoretyzowanie o potrzebie prywatyzacji religii – od Locke’a do Hitchensa – przeniknęło do umysłów większości dzisiejszych młodych ludzi, którzy rozdział sfery religijnej i publicznej przyjmują mniej lub bardziej za aksjomat.

Tymczasem problem jest następujący: religie nie mogą być wyłącznie domeną prywatną, ponieważ roszczą sobie prawo do prawdy, a prawda z samej swej natury jest sprawą publiczną.

Byłoby niedorzecznością powiedzieć: „Mam osobiste przekonanie, że w trójkącie prostokątnym kwadrat przeciwprostokątnej jest równy sumie kwadratów obu przyprostokątnych”. I czymś równie absurdalnym byłoby powiedzieć: „Tym niemniej, w pełni szanuję fakt, że ty możesz nie uznawać tego za prawdę”. Takie zdania są uprawnione w odniesieniu do spraw osobistego gustu, ale są zupełnie nie na miejscu, kiedy dyskusji poddajemy kwestie prawdy i fałszu. Twierdzenia religijne nie są po prostu wyrazem osobistych uczuć. One orzekają, że coś jest rzeczywistym stanem rzeczy: Bóg istnieje; Bóg w swojej opatrzności troszczy się o wszechświat; dusza jest nieśmiertelna; Jezus jest Synem Bożym, który powstał z martwych; sakramenty są widzialnymi znakami dającymi łaskę; bezpośrednie i zamierzone zabicie niewinnego ludzkiego życia jest z natury złe, i tak dalej.

Ale spójrzmy prawdzie w oczy: twierdzenia głoszone przez główne religie wykluczają się nawzajem. Chrześcijanin mówi, że Jezus jest Bogiem, a muzułmanin temu zaprzecza. Nie mogą obaj mieć racji. Żydzi zaprzeczają, że Bóg jest Trójcą Osób, a chrześcijanie to potwierdzają. Ktoś musi się mylić. Katolicy utrzymują, że Jezus jest realnie, prawdziwie i substancjalnie obecny w Eucharystii, natomiast większość protestantów mówi o symbolicznej obecności Pana w sakramencie. To są zdania wzajemnie się wykluczające. Co możemy z tym zrobić?

Jak sygnalizowałem już na wstępie, nie uważam, abyśmy byli skazani na wybór dwubiegunowy: albo mdła tolerancja, albo narzucanie swojego zdania siłą. Potrzeba nam raczej dyskusji – publicznej, ożywionej, pełnej szacunku i wyrazistej.

W tym miejscu pójdę za przykładem Locke’a, Habermasa oraz Rawlsa i będę mocno obstawał przy tym, że zakaz przymusu jest niezbędnym warunkiem wstępnym owocnej rozmowy. Mówię to nie tyle jako człowiek nowoczesny, ile jako chrześcijanin. Gdybym chciał, uciekając się do gróźb i zastraszania, przeforsować przesłanie Jezusa, Księcia Pokoju, jednoznacznie opowiadającego się przeciw przemocy i za przebaczaniem, stałbym się po prostu niewiarygodny. Czy ogólnie biorąc, wyznawcy religii, a uszczegółowiając, chrześcijanie są winni takich tragicznie sprzecznych zachowań? Oczywiście – i mówię to ze wstydem jako jeden z nich. Lecz tragedie i błędy przeszłości nie muszą wyznaczać wzoru dla naszej teraźniejszej rozmowy. Na zakończenie tej części zaproponuję Tomasza z Akwinu jako wspaniały wzór publicznego, racjonalnego sporu w sprawach wiary, a tymczasem pozwolę sobie przytoczyć kilka przykładów z mniej odległej przeszłości. W połowie XIX wieku pojawili się w Stanach Zjednoczonych zagorzali abolicjoniści, którzy z zapałem i publicznie argumentowali przeciw instytucji niewolnictwa. W jakimś stopniu posługiwali się oni językiem filozofii i teorii społecznej, jednak ciężar ich dowodu opierał się na zasadach wywiedzionych z Biblii. Abraham Lincoln nigdy sam nie był abolicjonistą w sensie ścisłym, niemniej podzielał wiele zasad tego ruchu i kiedy podjął się wyłożenia sensu wojny secesyjnej w swoim drugim przemówieniu inauguracyjnym, mówiąc o sprawiedliwości, opatrzności i ocenie moralnej, posłużył się wyraźnie biblijnym językiem. Mimo iż Lincoln i abolicjoniści przez wiele lat musieli stawiać czoła nieustępliwemu sprzeciwowi – ze zmasowanym i zorganizowanym sprzeciwem militarnym włącznie – z biegiem czasu ich punkt widzenia zaczął zyskiwać akceptację tak powszechną, że obecnie obrona niewolnictwa byłaby w odbiorze społecznym równoznaczna z szaleństwem. W pierwszych dekadach XX wieku pojawił się w Stanach Zjednoczonych wielki ruch na rzecz praw obywatelskich, który punkt kulminacyjny osiągnął w latach 50. i 60. Jego najbardziej wyrazisty przywódca, Martin Luther King Jr., w swoich doniosłych publicznych wystąpieniach argumentował przeciw segregacji rasowej i rasizmowi. Podobnie jak jego poprzednicy z ruchu abolicjonistów, posługiwał się filozoficzną i polityczną retoryką, ale zdecydowana większość jego argumentów czerpała z biblijnych inspiracji i obrazów. Przemawiając w sierpniu 1963 roku na stopniach Mauzoleum Lincolna w Waszyngtonie, King przywołał język, stylistykę i zasady moralne Biblii, żeby dobitnie wyartykułować swoje poglądy na temat sprawiedliwości rasowej. Przemówienie Mam marzenie nie było kazaniem; było wystąpieniem politycznym. A przecież jego autor nie miał poczucia, że z tego powodu musi wyłączyć swoją wiarę religijną i sferę prywatną. Wiedział, że pewne stwierdzenia roszczące sobie prawo do prawdy są samym rdzeniem jego chrześcijańskiej wiary, i nie wahał się dowodzić ich prawdziwości zupełnie jawnie i otwarcie w publicznej przemowie. Chociaż King ostatecznie został zamordowany przez przeciwników, jego argumentacja okazała się tak przekonująca, że dziś jedynie najbardziej skrajni ekstremiści mogliby się opowiadać za segregacją i dyskryminacją rasową. Powyższe przykłady pokazują, iż publiczny dyskurs religijny nie musi wiązać się z przemocą, z upływem czasu może wręcz okazać się niezwykle przekonujący.

W rzeczy samej, zepchnąć twierdzenia religijne w obszar pojęciowo rozmytej subiektywności to w istocie zwątpić we współrozmówców. Spór jest sposobem przemieniania nawet zagorzałych przeciwników w sprzymierzeńców.

Tekst pochodzi z książki biskupa Roberta Barrona „Jak rozmawiać o wierze. Biskup w siedzibach Facebooka i Google’a”. Książka dostępna w sklepie „Gościa”: