Święty Izaak żył w VII wieku. Jedyne pewne informacje o jego życiu pochodzą z lat 676–680. Przydomek „z Niniwy” związany jest z faktem, że przez 5 miesięcy Izaak był biskupem Niniwy, starożytnej stolicy Asyrii. Dziś pozostały z niej tylko ruiny, które znajdują się na przedmieściach Mosulu w północnym Iraku.

Izaak pochodził z Kataru (Bet Katraje). Dzisiejszy Katar, znany z wydobycia ropy i gazu, to państwo w Zatoce Perskiej, leżące na półwyspie wielkości mniej więcej województwa śląskiego. W starożytności jednak nazwą Katar obejmowano cały pas wschodniego wybrzeża Półwyspu Arabskiego – od dzisiejszego Kuwejtu po Zjednoczone Emiraty Arabskie, a nawet Oman. Pewnie dlatego w pismach Izaaka sporo jest metafor marynistycznych czy odwołań do pracy poszukiwaczy pereł. W jego czasach w Katarze w miarę harmonijnie żyli pierwsi, niezbyt jeszcze ekspansywni, muzułmanie, żydzi, wyznawcy Zaratustry, a także chrześcijanie tradycji syryjskiej. Dziś, gdy mówimy o chrześcijańskim Wschodzie, mamy zwykle na myśli tradycję Konstantynopola czy Moskwy. Tymczasem wieki temu istniała – i wciąż ma miejsce – bogata tradycja chrześcijańska jeszcze bardziej wschodnia niż prawosławie. Trudno to sobie wyobrazić, ale w czasach Izaaka na Półwyspie Arabskim działały liczne biskupstwa, odbywały się synody, bujnie rozwijało się życie mnisze, a wraz z nim powstawała literatura duchowa. Wybitnym przedstawicielem zakonu i twórczości religijnej był właśnie Izaak z Kataru, zwany później Izaakiem z Niniwy.

Realia ojców pustyni

Życie Niniwity było życiem półpustelniczym. Jego centrum stanowił klasztor (cenobium), wokół którego w niewielkich odległościach znajdowały się samotnie pustelników. Co tydzień schodzili się oni na całonocne liturgie, w tym na Eucharystię. W cenobium spożywano też wspólne posiłki, którym towarzyszyła lektura duchowa. Aby mnisi mieli czas na pogłębianie życia duchowego, obowiązki klasztorne były wykonywanie rotacyjnie. Członkowie zgromadzenia nosili też habity i tonsurę.

Izaak był zapewne cenionym praktykiem i nauczycielem życia duchowego. Można to wywnioskować z tego, że ówczesny patriarcha (katolikos) Gewargis I zabrał go z Kataru na północ Mezopotamii. Tam, w klasztorze Bet Abē, udzielił mu święceń biskupich. Następnie Izaak objął pieczę nad wspólnotą chrześcijańską w Niniwie. Sprawował ją jednak zaledwie pięć miesięcy. Potem – jak podają stare kroniki – „z powodów wiadomych Bogu” zrezygnował. Odszedł w góry, by znowu prowadzić życie mnisze. Zmarł w późnej starości. Został pochowany w klasztorze Rabban Szapur w pobliży miasta Szusztar na terenie dzisiejszego Iranu.

Dopiero teraz

Izaak pozostawił po sobie pięć ksiąg. Do naszych czasów przetrwały trzy. One właśnie – niemal w całości – zostały obecne wydane w trzech tomach w języku polskim. Wcześniej mieliśmy do dyspozycji jedynie ich niewielki wybór, wydany w 2010 r. przez ks. prof. Jana Słomkę.

Tłumaczenia kompletu dzieł Izaaka podjął się Marcin Jan Janecki – polski filolog, filozof i teolog, badacz tekstów dawnych, związany jednocześnie z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, Uniwersytetem w Salamance oraz paryską École Pratique des Hautes Études. Dlaczego tak cenne teksty dopiero teraz zostały przetłumaczone na język polski? Po pierwsze, dlatego że dopiero pod koniec ubiegłego wieku odnaleziono ich znaczne fragmenty. Po drugie, polskie tłumaczenie opiera się na krytycznym wydaniu oryginału, spisanego we wschodniej odmianie języka syryjskiego. To krytyczne wydanie również nie jest jeszcze pełne. Prace nad nim mają się już ku końcowi, jednak wciąż trwają, a Marcin Jan Janecki jest ich uczestnikiem. Podstawą badań są oryginalne rękopisy syryjskie (najstarszy z XI w.), ale cenne są także tłumaczenia, z których najstarsze, przełożone na języki grecki i gruziński, pochodzą z IX w.

Jak Merton

– Nazwałbym Izaaka syryjskim Janem od Krzyża, doktorem życia duchowego i świadkiem tych przestrzeni, których większość ludzi nie odwiedza, chociaż podejrzewa, że istnieją – mówi Marcin Jan Janecki. – Thomas Merton pisał, że będąc pustelnikiem, zgłębia dla przeciętnego człowieka tajemnice otchłani ludzkiego serca i świata, którego nie widać. Myślę, że Izaak mógłby powiedzieć to samo o swoim powołaniu. Siła przyciągająca jego czytelników polega na tym, że on mówi o czymś, czego wszyscy pragniemy, ale nie wszyscy mamy odwagę wejść w tę przestrzeń – dodaje polski tłumacz Izaaka.

Jego zdaniem, spojrzenie Niniwity na życie duchowe jest inne niż to, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. – Mniej jest w nim filozofii greckiej. To jest chrześcijaństwo o mentalności semickiej – bliskie światu biblijnemu, bliskie kategoriom, w których mówi o Bogu Biblia – podkreśla.

Zdumienie budzi fakt, że dzieła Izaaka z Niniwy są dzisiaj czytane nie tylko przez zakonników czy pustelników, ale także przez ludzi świeckich. – Izaak, przenikając granicę widzialności, dochodzi do istoty człowieczeństwa. Tam zatarta zostaje granica między człowiekiem świeckim a mnichem. Jest tylko istota ludzka w relacji do Boga – tłumaczy Marcin Jan Janecki. – Pierwszy tom pism Izaaka, który ukazał się w 2022 r., zadedykowałem wszystkim, którzy w kraju nad Wisłą szukają Boga w milczeniu. Odtąd nieustannie przychodzą do mnie prośby o konsultacje akademickie, a także o to, by coś o Izaaku powiedzieć. Izaak zainspirował w Polsce małą trzódkę ludzi głęboko świadomych tego, co chcą robić w swoim życiu – dodaje. We wrześniu 2022 r. we włoskim Bose odbył się międzynarodowy kongres ekumeniczny poświęcony aktualności przesłania Izaaka dla współczesnego chrześcijaństwa. Akta tego kongresu (opublikowane pod tytułem Isacco di Ninive e il suo insegnamento spirituale, Magnano 2023) świadczą o tym, w jak intensywny sposób Izaak inspiruje również dzisiejszych chrześcijan wszystkich wyznań.

Perły

Oto mała próbka pism św. Izaaka. Cytaty te opatrzone są sygnaturami oznaczającymi najpierw tom, potem mowę, a następnie jej paragraf:

Staraj się wejść do wewnętrznego skarbca, który jest w tobie, a zobaczysz skarbiec nieba, bo są one jedną i tą samą rzeczą, a przez to samo wejście dostrzeżesz je oba. Drabina, która prowadzi do Królestwa, jest ukryta w tobie, we wnętrzu twej duszy. Zanurz się głęboko w sobie, z dala od grzechu, a znajdziesz tam stopnie, po których będziesz mógł się wspinać (I, 2, 8).

Ojciec prawdy na różne sposoby zwraca się do swoich synów. Dla postępu swych dzieci wystrzega się On jednakowego sposobu działania, który jest okazywaniem zawsze tego samego oblicza (I, 29, 1).

Te trzy rzeczy zdobywa się w uciszeniu: miłość do Boga, zdumienie nad Jego tajemnicami i pokorę serca. Nie ma bardziej żarliwego bólu niż ten, który wynika z miłości do Boga. Panie, uczyń mnie godnym skosztowania tego źródła! (II, 18, 16).

Twoja opieka czuwała, by poddawać próbie moją wolność, ale czyniła to na podobieństwo opieki, jaką ojciec roztacza nad swoim maleńkim synem. I tak Twoja opieka podążała za mną, a Twoja łaskawość po ojcowsku nawiedziła moją słabość i nie chciałeś wystawić na próbę mojej woli, bo zawsze wiedziałeś, że ja – będąc mniejszy od dziecka – nie wiem, dokąd zmierzam (II, 5, 2).

Prawdziwa modlitwa jest doświadczeniem tego, co jest w Bogu. Jest to takie doświadczenie, w którym rozum trwa przed Bogiem nie za sprawą próśb, ale w pełni miłości. Wówczas nie staje się w modlitwie przed Bogiem, aby prosić o to czy o tamto, ale aby wpatrywać się w Jego Istotę. W ten sposób poprzez te rzeczywistości, które są Jej właściwe z natury, [rozum] w czasie modlitwy kontempluje Ją w zachwyceniu, jakby za pośrednictwem widzenia oczu (III, 4, 1)

Widziałem wszystkie te sprawy. Napełniłem się podziwem wobec mądrości tego Pana wszechświata! Zagłębiłem się w Jego łaskawość, której wielkość przewyższa inteligencję wszystkich istot obdarzonych rozumem. Taka bowiem jest Jego wola, aby przebaczyć każdemu człowiekowi każdy jego upadek! (III, 6, 33).

Więcej wiadomości o Izaaku i jego pismach można znaleźć na: izaakzniniwy.blogspot.com