W dobie mediów relacjonujących godzina po godzinie najważniejsze światowe wydarzenia nie da się umierać „za zamkniętymi drzwiami”. Pierwszym „medialnym pogrzebem” było pożegnanie Jana XXIII. 3 czerwca 1963 r., gdy trwała już agonia, na placu św. Piotra kard. Luigi Traglia odprawiał w jego intencji Mszę. Papież zmarł w chwili, gdy wikariusz generalny diecezji rzymskiej wypowiedział słowa: Ite, missa est.

Ostatnie chwile Jana Pawła II relacjonowane były na bieżąco, a media informowały, że to kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego stwierdza śmierć namiestnika Piotra, redaguje jego akt zgonu, po czym niszczy zdjęty z jego palca pierścień. Do roku 1878 jeszcze trzykrotnie uderzał srebrnym młoteczkiem w czoło papieża, wołając go jego chrzcielnym imieniem. Po zabalsamowaniu i przebraniu w czerwone szaty pontyfikalne ciało następcy Piotra zostaje wystawione, by można było oddać mu hołd. Do cyprysowej trumny wrzuca się tyle monet z czasów pontyfikatu, ile lat trwał, a później szczątki papieża trafiają... No właśnie, gdzie?

  „Petrus eni”, czyli „Piotr tu jest”. Bazylikę zbudowano na grobie Rybaka.
henryk przondzino /foto gość

Zaczęło się nad jeziorem

„Kiedy przychodzi starość, trzeba się przygotować. Dlatego spotkałem się z ceremoniarzem, by uprościć papieskie pogrzeby” – zapowiedział 87-letni Franciszek, wskazując miejsce swego pochówku: bazylikę Santa Maria Maggiore. Jeśli tam rzeczywiście spocznie, będzie pierwszym po ponad 120 latach papieżem pochowanym poza bazyliką św. Piotra.

Cofnijmy się o ponad 2 tysiące lat. Ta historia rozpoczęła się nad jeziorem. „Ty jesteś Piotr (skała), na tej skale zbuduję mój Kościół” – usłyszał rybak. Jego „pontyfikat” trwał prawdopodobnie 33 lata. Gdy latem 64 roku wybuchł trwający pięć i pół dnia pożar, który strawił większą część Wiecznego Miasta, Neron oskarżył o podpalenie Rzymu chrześcijan. Rozpoczęło się krwawe prześladowanie. Kresem ziemskiej wędrówki Kefasa było Wzgórze Watykańskie, w pobliżu Cyrku Nerona. To tu został ukrzyżowany głową w dół, bo nie uważał się za godnego, by umrzeć tak jak Mistrz. Tłumy zwiedzające bazylikę św. Piotra nie mają zazwyczaj pojęcia, że spacerują po miejscu, w którym strumieniami lała się krew wyznawców Chrystusa. I choć katedrą biskupa Rzymu jest „matka wszystkich kościołów miasta i świata”, czyli bazylika na Lateranie, miejscem pochówku następców świętego Piotra było przede wszystkim Wzgórze Watykańskie. Długą listę pochowanych tu papieży znajdziemy na marmurowej płycie na ścianie korytarza prowadzącego do zakrystii.

Tajemnice grot

W Watykanie pochowano aż 149 następców Piotra, ale większość nagrobków nie przetrwała do naszych czasów. W watykańskich kryptach leży zaledwie 23 spośród 265 zmarłych papieży. Najstarsze zachowane do dziś płyty nagrobne należą do: 27-letniego Grzegorza V, a właściwie Brunona z Karyntii, pierwszego niemieckiego papieża, który na tronie Piotra zasiadał w latach 996–999. Na papieża został rekomendowany przez swego kuzyna Ottona III, którego 21 maja 996 r. koronował w bazylice św. Piotra. Jako pierwszy papież wydał interdykt, w którym obłożył klątwą całą Francję za to, że król Robert II Pobożny bez uzyskania dyspensy ożenił się z kuzynką w czwartym pokoleniu. W kryptach leży również jedyny Anglik na tronie papieskim – Hadrian IV (1154–1159). Tak naprawdę krypty to dolny kościół, zajmujący przestrzeń między obecną podłogą świątyni a dawną, położoną trzy metry niżej, bazyliką, wzniesioną w IV wieku przez Konstantyna. Przy szerokim korytarzu wokół grobu św. Piotra wybudowano kaplice różnych narodów. To tu wierni schodzili po schodach, by modlić się przy grobie Jana Pawła II czy spoczywających tu przez 38 lat szczątkach Jana XXIII, zanim przeniesiono je do bazyliki św. Piotra. Ten podziemny świat dzieli się na dwie części: groty „stare” i „nowe”, rozłożone wokół kaplicy św. Piotra, nad którą (w górnej części bazyliki!) wznoszą się ołtarz papieski i kopuła zaprojektowana przez Michała Anioła. W grotach spoczywają Benedykt XV, Pius XI, Pius XII, Paweł VI, Jan Paweł I i Benedykt XVI.

Pierwszym pochowanym tu następcą Piotra był Leon I, którego Kościół nazwał Wielkim. Attyla – to imię budziło grozę na ulicach Wiecznego Miasta. Wódz wojowniczych Hunów zbliżał się do bram Rzymu, a po domach szeptano z trwogą o dowódcy zwanym Biczem Bożym, o jego nieprzebranych bogactwach, trzystu żonach i zamordowaniu brata, z którym dzielił władzę. Hunowie byli coraz bliżej. Gdy w roku 452 zbliżyli się do Rzymu, na ich spotkanie wyjechał Leon I. Wszedł do namiotu Attyli i zaczął rozmowy. Był znakomitym negocjatorem. To on przyczynił się do uznania prymatu stolicy Piotrowej zarówno przez cesarza zachodniego, jak i na Wschodzie (tu czczony jako Swiatitiel Lew). Zmarł 10 listopada 461 r. w opinii świętości.

  Bazylika laterańska. Urzędowało tu aż 161 papieży.
henryk przondzino /foto gość

Schodzimy niżej!

Jeszcze głębiej, bo aż 10 metrów poniżej bazyliki św. Piotra, znajduje się nekropolia watykańska (by ją odwiedzić, należy uzyskać przepustkę watykańskiego urzędu zwanego Ufficio Scavi; każdego dnia może tam zejść jedynie 250 osób). To stary cmentarz, na którym początkowo chowano pogan, a z czasem i wyznawców Chrystusa, odkryty podczas rozpoczętych w 1939 roku i trwających dekadę prac archeologicznych, które zlecił Pius XII. Znaleziono wówczas małe ossuarium (grób z kośćmi), które uznano za grób pierwszego papieża, i odczytano inskrypcję: Petrus eni, czyli „Piotr tu jest”. Paweł VI stwierdził ostatecznie, iż z całym prawdopodobieństwem są to szczątki Rybaka. W tej najniższej nekropolii spoczęło 11 świętych papieży pierwszych wieków chrześcijaństwa: Linus, Anaklet, Ewaryst, Aleksander, Sykstus I, Telesfor, Hygin, Pius I, Soter, Eleuteriusz i Wiktor.

Matka

Doskonale pamiętam zdumioną minę jednego z oazowiczów, który słuchając opowieści o spotkaniu świętego Franciszka z Innocentym III, zapytał: „A dlaczego papież miał sen o tym, że wali się bazylika na Lateranie, a nie Watykan?”. To pytanie pokazuje, jak ściśle posługę następcy świętego Piotra związaliśmy z przestrzenią bazyliki Świętego Piotra. Tymczasem na samym Lateranie urzędowało aż 161 papieży i odbyło się pięć soborów powszechnych. Dopiero w 1377 roku Grzegorz IX przeniósł swą siedzibę do Watykanu. Ostatnim następcą Piotra, którego pochowano poza Watykanem, był w 1903 roku Leon XIII. Spoczął właśnie na Lateranie, m.in. obok francuskiego matematyka i filozofa, benedyktyna Sylwestra II (999–1003), czy Marcina V (1417–1431), wybranego podczas konklawe na soborze w Konstancji, po zakończeniu trwającej od kilkudziesięciu lat wielkiej schizmy zachodniej (w wyborze wziął udział arcybiskup Gniezna Mikołaj Trąba, którego papież ustanowił pierwszym prymasem Polski).

Groby papieskie znajdziemy w kilkunastu świątyniach Rzymu. W VI wieku Pelagiusz II nakazał wzniesienie bazyliki nad miejscem pochówku św. Wawrzyńca. Sprowadzono do niej z Bizancjum relikwie św. Szczepana. To właśnie w bazylice św. Wawrzyńca za Murami spoczęli papieże: Grek żydowskiego pochodzenia Zozym, Sykstus III, Hilary, Damazy II i Pius IX (1846–1878). Co ciekawe, tuż obok nich pochowany został znany włoski polityk Alcide De Gasperi (1881–1954), ostatni minister spraw zagranicznych Królestwa Włoch i pierwszy minister tego resortu Republiki Włoskiej, a w latach 1945–1953 premier.

Jeśli Franciszek zostanie pochowany w Santa Maria Maggiore, spocznie obok szczątków pięciu innych następców Piotra. Ostatnim papieżem pochowanym w tym najstarszym maryjnym sanktuarium Europy był w 1669 roku Klemens IX – papież, którego dewiza brzmiała: „Wyrozumiały dla innych, ale nie dla siebie” i który otaczał opieką chorych i ubogich, przynosząc im nie tylko Dobrą Nowinę, ale i ciepłe posiłki. Nic dziwnego, że Rzymianie po śmierci tego wielkiego miłośnika sztuk plastycznych (dokończył dekorację słynnej watykańskiej kolumnady, a na moście Sant’Angelo postawił posągi potężnych aniołów) tłumnie nawiedzali jego grób.

Underground

Wieczne miasto pod Wiecznym Miastem – tak można określić rzymskie katakumby. Pełne symbolicznych znaków: wyżłobionych w kamieniu gołębi, kotwic, palm i ryb… Podziemne korytarze czterdziestu rzymskich katakumb ciągną się na długości 150 km. I to na kilku poziomach. Wśród męczenników, którzy przelewali krew za czasów Nerona, Domicjana, Decjusza, Waleriana i Dioklecjana i dzięki którym chrześcijaństwo „wyszło z podziemia”, znajdziemy groby następców św. Piotra.

Gdy w 1854 roku archeolog Giovanni Battista de Rossi odkrył w Katakumbach Świętego Kaliksta kryptę, nazwał ją „małym Watykanem” i określił jako „najważniejszy zabytek wszystkich chrześcijańskich nekropolii”. W zbudowanym pod koniec II wieku prywatnym cubiculum (miejscu pochówku) spoczęło dziewięciu papieży, których pontyfikat przypadł na III wiek. Archeolog odkrył płyty nagrobne z zapisanymi po grecku imionami, a przy nich dopiski: epì(scopos) – biskup (Rzymu) czy MTR (martire – męczennik).

W Katakumbach św. Kaliksta spoczęli święci następcy Piotra: Poncjan (230–235), który zmarł jako męczennik na Sardynii, dokąd wygnano go, skazując na morderczą pracę w kopalni, i Anteros (235–236), Grek z pochodzenia, który był papieżem zaledwie 43 dni, a wszystkie… spędził w więzieniu. Obok nich spoczęli święci: Fabian (236–250) – Rzymianin, który zginął ścięty w czasie prześladowań Decjusza, Stefan I (254–257), Dionizy (259–268), Feliks I (269–274), zasiadający na tronie Piotrowym przez zaledwie osiem miesięcy Lucjusz I (253–254), Eutychian (275–283) oraz „kapłan dobry i pokojowy” (tak pisał o nim św. Cyprian) Sykstus II (257–258). Ten ostatni zginął z rąk żołnierzy Waleriana podczas sprawowania w tym miejscu liturgii.

Niezwykle poruszający jest wyryty na jego grobie poemat, w którym papież Damazy (305–384) wyznawał: „Wiedz, że tu spoczywa zwarta rzesza Błogosławionych. Czcigodne groby przechowują ciała Świętych, a dwór niebieski porwał dla siebie wybrane dusze. Tu towarzysze Sykstusa, którzy wznoszą trofea zwycięstwa nad nieprzyjacielem. Tu grupa starców strzeże ołtarzy Chrystusa (…). Tu również ja, Damazy, wyznaję, chciałbym być pochowany, lecz obawiałem się zakłócić spokój świętych prochów Błogosławionych”.

Autor tych słów spoczął w ufundowanej przez siebie bazylice mniejszej San Lorenzo in Damaso w Rzymie, zakupionej prawdopodobnie na ziemi odziedziczonej po ojcu.

Nie wszystkich pierwszych biskupów Rzymu chowano w katakumbach. Kalikst I czy Juliusz I zostali pogrzebani przy Via Aurelia na Zatybrzu, a kilku papieży spoczęło na cmentarzu Pryscylli przy Via Salaria.

Porozrzucani

Niektórzy papieże spoczęli poza miastem dziewięciuset kościołów, tysiąca pięciuset dzwonów i dwóch tysięcy fontann. Hadrian II (867–872) spoczywa w położonej 400 kilometrów na północ Nonantoli, a Wiktor II (właśc. Gebhard von Dollnstein-Hirschberg, zasiadający na tronie Piotrowym w latach 1055–1057, który zwołał synod we Florencji) – w Rawennie. Pragnął wprawdzie spocząć w Eichstätt, ale gdy tam wieziono jego ciało, mieszkańcy stolicy mozaik przemocą odebrali jego szczątki i pochowali je w kościele Santa Maria Rotonda – mauzoleum króla Ostrogotów Teodoryka Wielkiego. Stefan IX (1057–1058) spoczął we Florencji, a Grzegorz XII (1406–1415) w Recanati.

Dziewięciu natępców Piotra pochowano poza Italią. Sześciu papieży czasów niewoli awiniońskiej (1309–1376) spoczęło albo w samym Awinionie, albo w innych miastach Francji. Pochodzący z Saksonii Klemens II (1046–1047) został pochowany w katedrze w Bambergu, której wcześniej był biskupem.

Bywało i tak, że ciała papieży wracały do Wiecznego Miasta po kilkuset latach. Tak było ze szczątkami św. Klemensa, zwanego Apostołem Pokoju. Ten ojciec Kościoła, najstarszy znany z imienia pisarz starochrześcijański, był czwartym biskupem Rzymu i miał ponieść śmierć męczeńską aż na Krymie. W 868 roku święci Cyryl i Metody przenieśli jego relikwie nad Tybr i pochowali w bazylice pod jego wezwaniem (San Clemente).