Przez wiele stuleci temat Eucharystii był ukazywany tylko symbolicznie. Nie malowano nawet ostatniej wieczerzy, jakby obawiając się swoistego świętokradztwa, brutalnego wtargnięcia w przestrzeń mistyczną. W sztuce wczesnochrześcijańskiej Eucharystię symbolizowały sceny wesela w Kanie Galilejskiej, cudownego rozmnożenia chlebów i ryb, a także starotestamentowe zbieranie manny i zapowiedzi ofiary Chrystusa: ofiary Abla, Abrahama i Melchizedeka.

Potem wymyślono trzy nowe tzw. typy ikonograficzne: pierwszym była mistyczna tłocznia, przedstawiająca Chrystusa w cierniowej koronie ugniatającego winogrona. Drugim – studnia życia, z której wypływają hostie. Najpopularniejszy okazał się wizerunek Ecclesii (czyli Kościoła) pod postacią kobiety zbierającej do kielicha krew wypływającą z boku ukrzyżowanego Jezusa. Z czasem z pomocą artystom przyszły też liturgia i pobożne praktyki. Podnoszenie przez kapłana hostii i kielicha podczas Mszy św. oraz adoracja Najświętszego Sakramentu umieszczonego w monstrancji w naturalny sposób pozwalały dotknąć trudnego tematu.

Ustanowienie

Ostatnią wieczerzę malowano, skupiając się na jednej z trzech ważnych scen. Bardzo często ukazywano poruszenie wśród apostołów, jakie nastąpiło po słowach Jezusa ujawniającego, że jeden z nich okaże się zdrajcą. Innym razem przedstawiano obmywanie nóg apostołom. I wreszcie popularne stało się ukazywanie chwili ustanowienia Najświętszego Sakramentu. Artyści korzystali tu z pomocy liturgii. Fra Angelico namalował Chrystusa udzielającego Komunii do ust apostołom. Częstsze było jednak przedstawianie Zbawiciela wznoszącego do góry hostię jak kapłan podczas Mszy. Obrazy te ilustrują wprost słowa Jezusa: „Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje” (Mt 26,26).

Zbawiciel podnosi w górę hostię, patrząc jednocześnie na nas. Apostołowie są poruszeni i zaskoczeni. Wydaje się, że dobrze rozumieją sens Przeistoczenia, stąd ich modlitewna i pełna szacunku postawa. Jedynym wyjątkiem jest rudowłosy Judasz, widoczny z prawej strony na pierwszym planie, ubrany w żółtą szatę. Odsuwa się on jak najdalej, a w prawej ręce ukrywa sakiewkę z pieniędzmi. Judasz jako jedyny nie ma nad głową aureoli. Ponieważ wszyscy pozostali apostołowie zostali podpisani przez artystę właśnie w swych nimbach, imię zdrajcy Juan de Juanes umieścił na siedzeniu krzesła. Warto zwrócić uwagę na kielich, którym za chwilę posłuży się Jezus. To kielich przechowywany do dziś w katedrze w Walencji, uważany tam od wieków za prawdziwego Graala, w którym Jezus przemienił wino w swoją krew. Juan de Juanes był artystą właśnie z Walencji.

Ofiara

Pod koniec VII wieku śpiew „Agnus Dei” został włączony do rzymskiej liturgii mszalnej. W ten sposób baranek otrzymał znaczenie eucharystyczne jako symbol śmierci Chrystusa na krzyżu. Baranek eucharystyczny ma zwykle nad głową aureolę z krzyżem, jaką malowano tylko przy wizerunkach Chrystusa. Dzierży również chorągiew zwycięstwa nad śmiercią. Z czasem baranek eucharystyczny stał się w sztuce dominującym symbolem, choć w pierwszych wiekach chrześcijaństwa częstsze były przedstawienia baranka w wizerunkach Dobrego Pasterza czy też motywach nawiązujących do Apokalipsy według św. Jana. Swoistym połączeniem baranka eucharystycznego z barankiem z Apokalipsy jest Ołtarz Gandawski – sławne dzieło Huberta i Jana van Eycków.

  Hubert i Jan van Eyck, „Adoracja Baranka”, olej na desce, 1425–1429, Katedra św. Bawona, Gandawa.
zasoby internetu

Woda dająca życie wieczne tryska z fontanny wprost na widza. To oczywiście eucharystyczny motyw studni życia. Nad źródłem żywej wody, na ołtarzu ze skrzyni – Arki Przymierza, stoi adorowany przez aniołów Baranek – Chrystus. Scena adoracji została zaczerpnięta z Apokalipsy, ale krew lejąca się z boku baranka do kielicha przypomina o ofierze Chrystusa, podobnie jak krzyż stojący obok. Aniołowie otaczający Baranka składają ręce do modlitwy, potrząsają kadzidłem lub trzymają narzędzia Męki Pańskiej. Z czterech stron przybywają ludzie adorujący Baranka. W lewym dolnym rogu przedstawione są postaci ze Starego Testamentu, przede wszystkim prorocy i patriarchowie. W prawym dolnym rogu widzimy osoby znane z Nowego Testamentu i żyjące później. Na czele są apostołowie. Jest ich czternastu – artysta dołączył Pawła, Macieja i Barnabę, a wykluczył Judasza. Za nimi w czerwonych szatach męczennicy. U góry z prawej strony święte dziewice i męczennice, z lewej wyznawcy. W tle budynki odległego miasta – Nowego Jeruzalem. Całą scenę oświetla Duch Święty, pod postacią otoczonego promieniami gołębia, unoszący się nad Barankiem.

Kontemplacja

W średniowieczu coraz ważniejszym przejawem pobożności stawała się adoracja Eucharystii. Ustanowiono uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, a do adoracji i procesji w XIII wieku zaczęto używać monstrancji, naczynia, w którym umieszczona jest dobrze widoczna konsekrowana hostia. Zwykle malarskie przedstawienia monstrancji ilustrowały pobożne praktyki. Niektórzy artyści wykorzystywali jednak motyw monstrancji do zasugerowania głębi znaczeń związanych z Najświętszym Sakramentem. Najlepszym przykładem jest watykański fresk Rafaela „Dysputa o Eucharystii”. Jego tytuł może być nieco mylący. Dysputa oznacza przecież zwykle ścieranie się różnych poglądów. Przedstawione na malowidle osoby nie spierają się jednak, tylko próbują zgłębić zagadnienie obecności Chrystusa w Eucharystii.

  Rafael (Raffaello Santi, zwany też Sanzio), „Dysputa o Eucharystii”, fresk, 1508–1509, Pałac Papieski, Watykan.
zasoby internetu

W centrum kompozycji nad wystawionym w monstrancji na ołtarzu Najświętszym Sakramentem widzimy Trzy Osoby Boże: Ducha Świętego pod postacią gołębicy, powyżej Chrystusa – na tronie z chmur w asyście swej Matki i św. Jana Chrzciciela – a najwyżej Boga Ojca. W górnej części fresku debatują osoby niebiańskie: Chrystusowi towarzyszą apostołowie i ważne postacie ze Starego Testamentu. Są to od lewej: św. Piotr, Adam, św. Jan Ewangelista, król Dawid, św. Szczepan, Jeremiasz. Za Maryją, Chrystusem i Janem Chrzcicielem zasiadają natomiast: Juda Machabeusz, św. Wawrzyniec, Mojżesz, św. Mateusz lub św. Jakub Starszy, Abraham i św. Paweł. Na dole z kolei wśród namalowanych postaci ziemskich można rozpoznać wielu uczonych, papieży, ale także artystów. Na przykład z lewej strony opiera się o barierkę architekt i malarz Donato Bramante, a najbliżej ołtarza klęczy malarz Fra Angelico. Z prawej strony artysta namalował sławnego poetę Dantego Alighieri. Można go rozpoznać po wieńcu laurowym na głowie. Artysta nie zapomniał uwiecznić największych teologów. Z prawej strony ołtarza trzeci od lewej siedzi św. Ambroży, czwarty – św. Augustyn, a piąty – św. Tomasz z Akwinu. Z lewej strony ołtarza trzeci od prawej jest św. Hieronim, a czwarty – św. Grzegorz Wielki.

Moc

Sakrament Eucharystii stał się bardzo ważnym tematem w sztuce katolickiej w czasach reformacji, zwłaszcza w Niderlandach, gdzie niektóre nowo powstające Kościoły czy sekty wręcz kwestionowały obecność Chrystusa w Eucharystii. W krajach katolickich zaczęły więc powstawać dzieła ilustrujące moc Eucharystii, ukazujące lęk pogan przed Chrystusem. Na przykład w roku 1625 pełniąca urząd namiestnika Niderlandów Izabela Klara Eugenia, hiszpańska arcyksiężna z dynastii Habsburgów, zamówiła u najsłynniejszego ówczesnego malarza, Rubensa, serię siedemnastu projektów gobelinów na temat Eucharystii. Genialny artysta namalował modele gobelinów wraz z kolumnami, gzymsami i innymi detalami architektonicznymi, które miały w przyszłości otaczać tkaniny. Zadbał więc nie tylko o kompozycję gobelinów, ale także o ich późniejsze odpowiednie wyeksponowanie.

  Peter Paul Rubens, „Triumf Eucharystii nad bałwochwalstwem”, olej na desce, 1625–1626, Muzeum Prado, Madryt.
zasoby internetu

Widoczni na pierwszym planie pogańscy kapłani prowadzący ofiarnego byka uciekają w panice przed widoczną w prawym górnym rogu postacią anioła niosącego kielich i hostię. Stojące w środku kolumny są ważnym elementem kompozycji. Zasłaniają one bowiem przed blaskiem bijącym od Eucharystii pogan odprawiających swe nabożeństwo z lewej strony, w głębi obrazu. Dlatego tam nie widać jeszcze objawów paniki. Bałwochwalcy składają ofiary przed posągiem Zeusa. Posąg przedstawia słynną rzeźbę Fidiasza z Olimpii, wykonaną ze złota i kości słoniowej, uważaną za jeden z siedmiu cudów świata, która spłonęła w V w. i znana jest tylko z opisów literackich i starożytnych greckich monet.

Cud

Wiarę w Eucharystię budowano, malując tzw. Mszę świętego Grzegorza Wielkiego. Motyw ten stał się popularny w sztuce pod koniec średniowiecza. Przedstawia on cud eucharystyczny, jaki miał się zdarzyć podczas Mszy św. sprawowanej pewnego dnia przez papieża Grzegorza I Wielkiego w kościele Santa Croce in Gerusalemme w Rzymie. Podczas Przeistoczenia papież zwątpił na chwilę w realną obecność Chrystusa w Eucharystii. Wówczas na ołtarzu ukazał mu się Jezus zdjęty z krzyża.

Grzegorz I (540–604) był jednym z nielicznych papieży, którym nadano przydomek „wielki”. Ten benedyktyn, reformator liturgii, ewangelizator ludów barbarzyńskich, wywarł olbrzymi wpływ na rozwój myśli chrześcijańskiej. Był mędrcem, dociekliwym intelektualistą. Może ta dociekliwość, z której słynął, sprawiła, że pojawiła się legenda o cudzie eucharystycznym z jego udziałem. Dociekliwość często kojarzy nam się bowiem z pojawianiem się wątpliwości.

Świętemu Grzegorzowi ukazuje się Zbawiciel w koronie cierniowej i pokazuje mu swe przebite gwoździami dłonie. Za Chrystusem znajdują się narzędzia Jego męki. Papież, który właśnie wzniósł oczy do góry, jest jedyną osobą spośród obecnych w kościele, która zauważyła ten cud. Z lewej strony na pierwszym planie mężczyzna w czerwonych szatach czyta otwartą księgę. Przed nim leży na ziemi tiara – potrójna korona używana niegdyś przez papieży. Księga i tiara to dwa atrybuty św. Grzegorza Wielkiego. Księga przypomina o jego mądrości, tiara – o papieskiej godności. Legenda o cudzie w kościele Santa Croce in Gerusalemme pokazuje, że te cnoty i zaszczyty nic by nie znaczyły bez wiary.