Westerplatte – opowieść, która wyrasta z ziemi

Powstał projekt nowej zabudowy Westerplatte – gdańskiego półwyspu, gdzie w 1939 r. broniła się bohaterska załoga.

Wizualizacja zwycięskiego projektu.
Archiwum MIIWŚ

W obiektach, które powstaną na historycznym polu bitwy, zostaną opowiedziane nie tylko dzieje wrześniowych walk, ale też przybliżony będzie szerszy kontekst wojny obronnej 1939 r. Plenerowy charakter całego założenia pozwoli na utworzenie muzeum w obrębie historycznej przestrzeni, w tym w reliktach przeszłości, otoczonych autentycznym krajobrazem – to założenia zakończonego właśnie konkursu na koncepcję Muzeum Westerplatte i Wojny 1939. Z tego zadania najlepiej wywiązali się architekci z Łodzi.

Konkurs rozstrzygnięty

W styczniu 2023 r. Muzeum II Wojny Światowej ogłosiło konkurs, by w dwóch etapach wyłonić wykonawców projektu. Na przyspieszenie prac na półwyspie i rozpisanie konkursu wpłynęły wydane decyzje wojewody oraz dopełnienie dodatkowych formalności przez muzeum, dzięki czemu stało się ono właścicielem poszczególnych działek na terenie Westerplatte. Drugim z elementów było odkrycie szczątków poległych westerplatczyków oraz ich państwowy pochówek 4 listopada ub. roku na wybudowanym cmentarzu. W sąsiedztwie cmentarza w czytelny sposób zaprezentowano w ziemi relikty fragmentów willi oficerskiej oraz wartowni nr 5. Wnętrze piwnicy pod willą oficerską wyeksponowane zostało pod przeszkleniem.

W ramach konkursu, do zagospodarowania przez twórców koncepcji był obszar ok. 26 hektarów – od miejsca, w którym znajdował się budynek zawiadowcy stacji, do pomnika Obrońców Wybrzeża. Muzealnicy chcieli, żeby zwiedzający, który rozpocznie swoją wędrówkę przy odtworzonym budynku kolejowym, przeszedł od linii dawnego tzw. czerwonego muru, przez strefę magazynową historycznej Wojskowej Składnicy Tranzytowej i doszedł do pawilonu wystawienniczego, gdzie będzie mógł zobaczyć wystawę główną opowiadającą kontekst przyczyn, przebiegu oraz skutków wojny w 1939 r. Na tym terenie mają też zostać odtworzone wybrane historyczne budynki i magazyny. Część z nich przejdzie remont konserwatorski. Poza tym powstanie mała architektura oraz ścieżka zwiedzania. Muzeum planuje także ustawienie rekonstrukcji kilku wagonów kolejowych z czasów Wojskowej Składnicy Tranzytowej przy odtworzonych rampach magazynów. Dodatkowo zostaną lepiej wyeksponowane istniejące stare koszary i kasyno podoficerskie. Dojdzie też do rewaloryzacji i remontu nowych koszar, wartowni nr 3, placówki Fort, falochronu oraz pomnika Obrońców Wybrzeża. Całość tych działań wyceniono na ponad 176 mln zł.

Spośród wszystkich prac, które przesłano do końca marca br., wskazanych zostało 5 najlepszych. Następnie komisja wyselekcjonowała ostatecznie trzy, a ich autorzy otrzymali nagrody pieniężne o łącznej wartości 240 tysięcy złotych. Wyniki II etapu konkursu zaprezentowano w Gdańsku przed kilkoma tygodniami. Sąd konkursowy pod przewodnictwem prof. dr hab. inż. arch. Lucyny Nyki pierwszą nagrodę przyznał zespołowej pracy architektów z Łodzi: MURO Architekci, pracowni architektonicznej Krystyna Lachman-Pabich Architekci i pracowni architektonicznej „Projektownia”. – Zdaniem sądu konkursowego, praca wykonana przez trzy współpracujące ze sobą pracownie z Łodzi w największym stopniu odpowiada kryteriom zawartym w regulaminie konkursu. Przeprowadzona kwerenda historyczna i krajobrazowa w przypadku tej pracy dała podstawę do zaproponowania wysokiej jakości rozwiązań. Na uwagę zasługuje też niezwykły poziom kompozycji przestrzennych i krajobrazowych, podkreślających charakter miejsca i uwzględniający przywrócenie historycznego układu komunikacyjnego. Praca charakteryzuje się wysokiej jakości rozwiązaniami architektonicznymi. Za niezwykle cenne uznaliśmy ukształtowanie wejścia do głównego obiektu muzeum w formie szczeliny, która stanowi symboliczny walor zagłębienia się w przeszłość. W udany sposób praca ta realizuje koncepcję upowszechniania wiedzy o bohaterskiej obronie Westerplatte, a jednocześnie zapewnia ochronę, utrzymanie i rewaloryzację obiektów architektury militarnej znajdujących się na tym terenie – uzasadniała wybór prof. Lucyna Nyka, przewodnicząca komisji konkursowej.

Otwarta rana

Na bazie materiałów przekazanych przez organizatora oraz zdjęć wykonanych przez Niemców po 7 września 1939 roku łódzcy architekci wiernie odtworzyli formę i wygląd magazynów amunicyjnych, a także historycznych skarp i obwałowań. Architekci zaproponowali też odtworzenie i uzupełnienie historycznych szpalerów drzew. Zmienili również przebieg promenady nadmorskiej, przenosząc ją w ślad historycznej ścieżki wartownika Posterunku nr 3 oraz kierunku natarcia sił niemieckich wzdłuż falochronu.

Kreacja łódzkich projektantów zakłada powstanie placówki muzealnej w pawilonie wystawienniczym. Obiekt znajdzie się na głębokości ok. 6 metrów, na placu przed napisem „Nigdy więcej wojny”. „Jego forma przywodzi na myśl otwartą ranę. To znamię w terenie, żyjące w symbiozie z tym, co było świadkiem okrutnej historii. Znamię, którego nie usunie upływ czasu. Pierwsze wrażenie zwiedzającego ma wywołać w nim poczucie niepewności i zaniepokojenia, które stopniowo narastają z chwilą kierowania się ku placowi przed wejściem do obiektu” – napisali w opisie twórcy. Zwieńczeniem traktu jest częściowo szklany plac przed pawilonem. Wszystkie detale architektoniczne w obrębie pawilonu wykonano ze stali kortenowskiej. Detale te pojawią się również we wnętrzu, w połączeniu z surowym betonem. Przestrzeń użytkowa muzeum wyniesie 7,5 tys. metrów kwadratowych, z czego 3 tys. m kw. zajmie wystawa stała. Ekspozycja opowie o kampanii wrześniowej w 1939 r. oraz zaprezentuje sylwetki ponad 200 polskich żołnierzy z Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte, bohatersko broniących się przed atakiem wojsk niemieckich.

Sąd konkursowy przyznał też drugą nagrodę dla pracowni Heinle, Wischer und Partner Architekci sp. z o.o. z Wrocławia, a trzecią – Visio Architects and Consultants Institute For Sustainable Buildings ISB Rafał Schurma z Gliwic.

– Kolejny etap starań o stworzenie muzeum plenerowego na terenie Westerplatte mamy za sobą. Celem głównym wszystkich tych starań jest rewaloryzacja tego pola bitwy, jednego z najbardziej znanych i rozpoznawalnych miejsc bitewnych w świadomości Polaków, ale też całkiem nieźle rozpoznawalnych w świecie, ze względu na to, że jest to miejsce symboliczne, miejsce, gdzie mówi się, że wybuchła w ogóle cała II wojna światowa. W budowie plenerowego Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 chodzi również o część kommemoratywną, czyli upamiętniającą, ale też o walory społeczne takiego zagospodarowania – edukacyjne, wystawiennicze czy też wychowawcze – mówił na konferencji prasowej po zakończeniu konkursu Jarosław Sellin, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego.

Po rozstrzygnięciu konkursu architektoniczno-urbanistycznego zostanie rozpisany konkurs na wystawę stałą, na której będą prezentowane m. in. przedmioty odkryte przez archeologów w trakcie badań prowadzonych na terenie półwyspu, ale także w nowoczesny sposób zaprezentowana będzie cała historia istnienia składnicy wraz z unaocznieniem głównych epizodów bohaterskiej obrony tego miejsca w 1939 r.

Według harmonogramu budowa muzeum na Westerplatte rozpocznie się w połowie 2025 r. Dwa lata później planowane jest jej zakończenie. Rząd przyjął też program wieloletni pn. „Budowa Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 – Oddziału Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku” na lata 2023–2027. W dokumencie napisano: „Szacuje się, że planowane inwestycje, w tym w szczególności odtworzenie wybranych historycznych budowli, rewaloryzacja, remonty konserwatorskie ocalałych budowli historycznych oraz budowa pawilonu wystawienniczego, obejmą łącznie ok. 13 tys. m kw. Szacunkowy koszt budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 wynosi ponad 300 mln zł i jest rozpisany na lata 2023–2027. Inwestorem odpowiedzialnym za przygotowanie i realizację inwestycji, która będzie finansowana z budżetu państwa, jest Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku”.