Jest rok 376. Pomenia, rzymska arystokratka, udaje się w podróż do Ziemi Świętej. Podobnie jak wiele innych majętnych kobiet, osiada w niej na dłuższy czas. Prowadzi życie oddane Bogu, nawiedzając chrześcijańskie miejsca kultu. W Jerozolimie od kilkudziesięciu lat istnieje już okazała, wybudowana na polecenie cesarza Konstantyna bazylika Anastasis, upamiętniająca zmartwychwstanie. Na wschód od murów miejskich, na Górze Oliwnej, stoi Eleona, na miejscu dzisiejszego kościoła Pater Noster. Niedaleko niej, na środkowym szczycie Góry Oliwnej (808 m), Pomenia funduje pierwszą rotundę. W ten sposób upamiętnia ostatnie wydarzenie z życia Jezusa – wniebowstąpienie. Miejsce to zostaje nazwane Inbomon, czyli „Wejście”.

Kilkadziesiąt lat później do rotundy dobudowane zostają oratorium oraz dwa klasztory, męski i żeński. Tym razem fundatorką jest inna zamożna Rzymianka, św. Melania Młodsza. Mnisi odpowiadali za liturgię sprawowaną w kaplicy, a miejsce, podobnie jak inne powstające chrześcijańskie budowle, cieszyło się dużą popularnością, także wśród licznie przybywających pielgrzymów.

Egeria, jedna z najbardziej znanych osób, które pielgrzymowały w tamtym czasie do Ziemi Świętej, wspomina, że w dniu zesłania Ducha Świętego wszyscy chrześcijanie obecni w mieście udawali się w procesji na szczyt Góry Oliwnej: „Przybywszy na Górę Oliwną do Eleony, najpierw udają się do Inbomon, to jest na miejsce, z którego Pan wstąpił do nieba. Tam siadają – biskup i kapłani; siada cały lud, i czyta się lekcje przeplatane hymnami; odmawia się również antyfony, dostosowane do dnia i miejsca; a odmawiane modlitwy zawsze są takie, iż się stosują do dnia i miejsca. Odczytuje się też ustęp z Ewangelii, gdzie jest mowa o wniebowstąpieniu Pana, wreszcie to, co jest powiedziane w Dziejach Apostolskich o wniebowstąpieniu Pana po zmartwychwstaniu. Po tym wszystkim otrzymują błogosławieństwo katechumeni i wierni; o godzinie dziewiątej (3.00 po południu) schodzą stamtąd (z Inbomon) i śpiewając hymny, idą do kościoła, który jest w Eleonie, a w którego grocie Pan siedząc, nauczał Apostołów”.

Rotunda przez kolejne dwa wieki była jednym z 72 kościołów stacyjnych Jerozolimy i jej okolic. Lokalni chrześcijanie, a także pielgrzymi modlili się w nich aż do początków VII wieku.

Najazdy perskie i okres krucjat

Wszystko zmieniło się wraz z najazdem wojsk perskich w 614 roku. To wówczas kościół Wniebowstąpienia oraz przyległy do niego klasztor zostały zniszczone. Najeźdźcy zabili setki chrześcijan, niszcząc także wiele miejsc kultu. Nie wiadomo, czy kościół i klasztor na Górze Oliwnej zostały całkowicie zrównane z ziemią. Pewne jest, że odbudowano je kilkanaście lat później, a inicjatorem prac był Modest, ówczesny patriarcha Jerozolimy. Budowle nie przetrwały zbyt długo. W 638 roku Palestyna została ponownie zdobyta przez wojska muzułmańskie, a kolejny patriarcha, Sofroniusz, zmuszony był przekazać kalifowi Omarowi klucze do miasta. Źródła podają, że prosił, by nowy zarządca „zachował się jak pielgrzym, a nie zdobywca”.

Co dzieje się na Górze Oliwnej w tym czasie? Tego dokładnie nie wiemy. Kościół Wniebowstąpienia najprawdopodobniej popada w ruinę, jednak nie zostaje zamieniony na meczet. Jedna z niewielu wzmianek z tego okresu pochodzi od biskupa Arkulfa z Galii, pielgrzymującego do Ziemi Świętej pod koniec VIII wieku. Wspomina on o rotundzie zawierającej trzy portyki i ołtarzu skierowanym w stronę wschodnią.

W następnych stuleciach Jerozolimą władają kolejne dynastie muzułmańskie, a dane dotyczące tego, co działo się z chrześcijańskimi budowlami, są bardzo skąpe. Wiadomo, że przez kilka wieków chrześcijanie i muzułmanie żyją w jednym mieście, pielgrzymi z Europy wciąż przybywają. Sytuacja wyznawców Chrystusa stale się pogarsza.

Przełomem jest wkroczenie do Jerozolimy wojsk kalifa Hakima. W 1009 roku władca dynastii Fatymidów wydaje nakaz zrównania z ziemią bazyliki Anastasis. Zniszczone zostają i inne chrześcijańskie miejsca kultu, także te na Górze Oliwnej, mimo iż znajdują się poza murami miasta. Dopiero krzyżowcy, którzy odbili miasto, odbudowują w 1152 roku kościół Wniebowstąpienia. Wzniesiona na planie ośmiokąta świątynia była większa od poprzedniej, a wewnątrz niej dobudowano kolumnadę, która podtrzymywała otwartą ku niebu kopułę. Kościół był otoczony grubymi murami obronnymi. Nie przetrwał jednak kolejnego najazdu muzułmańskich wojsk. Po zwycięstwie Saladyna w bitwie pod Hittin w 1187 roku muzułmanie zawładnęli Ziemią Świętą. Kościół na Górze Oliwnej zamienili w meczet, a wewnętrzną kaplicę przykryto wówczas istniejącą do dzisiaj kopułą. Dobudowano także minaret oraz mihrab – niszę wskazującą kierunek modlitwy dla wyznawców islamu. Wewnątrz meczetu pozostawiono odkryty kamień, na którym, zgodnie z legendą, znajdują się ślady stóp Chrystusa odciśnięte w momencie wniebowstąpienia. Miejsce wciąż zachowało swoje pierwotne znaczenie. W Koranie bowiem znajduje się wzmianka dotycząca wkroczenia Jezusa do nieba.

Dane biblijne

Jakie wskazówki dotyczące miejsca wniebowstąpienia znajdujemy w Biblii? Jedyne dane topograficzne pochodzą z dzieła Łukasza i – dodajmy – nie są zbyt precyzyjne. Na końcu Ewangelii czytamy, że po zmartwychwstaniu Jezus wyprowadził z Wieczernika swych uczniów „ku Betanii i podniósłszy ręce, błogosławił ich. A kiedy ich błogosławił, rozstał się z nimi i został uniesiony do nieba” (24,50-51). Natomiast na początku Dziejów Apostolskich autor zanotował, że po wniebowstąpieniu apostołowie „wrócili do Jerozolimy z góry zwanej Oliwną, która leży blisko Jerozolimy, w odległości drogi szabatowej” (1,12). Z jednej strony Góra Oliwna, z drugiej Betania, wioska, która znajduje się ok. 2 kilometrów na wschód od szczytu. Trudno na podstawie tych danych określić, skąd dokładnie Jezus wstąpił do chwały Ojca.

Ewangelista Łukasz nie był dobrze zaznajomiony z topografią Ziemi Świętej, więc traktował Betanię i Górę Oliwną jako jedno miejsce. Widać to zwłaszcza wówczas, gdy porówna się jego opisy z innymi Ewangeliami. Marek zaznacza, że po przybyciu do Jerozolimy na święto Paschy Jezus nocuje w Betanii (por. 11,11), Łukasz natomiast wspomina o nocach spędzonych na Górze Oliwnej (21,37). Nie ma więc sprzeczności między danymi zawartymi w dwóch napisanych przez niego księgach.

Brak precyzji sprawił, że w ciągu wieków powstały także dwie inne niż Inbomon tradycje związane z miejscem wniebowstąpienia. Pierwsza związana jest z Eleoną, bazyliką zbudowaną przez św. Helenę. Druga, znacznie późniejsza – z monasterem rosyjskim, znajdującym się na wschód od sanktuarium Wniebowstąpienia. Geografia zresztą nie jest tutaj najważniejsza. W perspektywie teologicznej Łukasza chodzi bowiem o wskazanie na pisma prorockie. Zapowiedzi z ksiąg Zachariasza czy Ezechiela, dotyczące przyjścia Pana na końcu czasów właśnie na Górze Oliwnej, zaczynają się wypełniać – wniebowstąpienie i przyjście Chrystusa na końcu czasów zostają natomiast wewnętrznie powiązane.

Msza na terenie meczetu

Dziś na środkowym szczycie Góry Oliwnej są tylko edykuła i spora przestrzeń wokół niej. Mury wybudowane na planie ośmiokąta przypominają o kościele krzyżowców. Na wschodniej ścianie znajdują się ślady dawnego ołtarza.

Meczet Wniebowstąpienia znajduje się pod zarządem palestyńskiej organizacji zajmującej się ochroną świętych miejsc islamu. Można do niego wejść za skromną opłatą. Wyjątkiem jest uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego, obchodzona w Jerozolimie w czwartek, czterdzieści dni po Zmartwychwstaniu. Wówczas chrześcijanie mają wolny wstęp. Mogą także sprawować Mszę Świętą. Ołtarz ustawiony jest wówczas przed wejściem do edykuły. To jedyny meczet na świecie, w którym regularnie odprawiana jest Eucharystia.•