Gdyby siłę oddziaływania pisarza mierzyć liczbą dokumentów odnajdywanych przez internetową wyszukiwarkę Google, Leopold Staff uplasowałby się wśród polskich poetów XX wieku pod koniec pierwszej dziesiątki. Ilu jednak Polaków potrafi skojarzyć z tym nazwiskiem choć krótki fragment wiersza? Ksiądz Twardowski napisał: „Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą”, Miłosz: „Nie bądź bezpieczny – poeta pamięta”, Herbert: „Bądź wierny Idź”, a Staff?... I tu zapada taka niezręczna cisza. Na szczęście przerywa ją głos księdza Tomka: – Staff? Staff jest wspaniały! „O, cóż jest piękniejszego nad wysokie drzewa”! – woła ku naszemu zdziwieniu kapłan, ratując tym samym honor redakcji.

O szyby deszcz dzwoni
Scenka może nieco zabawna, ale ten wewnątrzredakcyjny sondaż, przeprowadzony przy okazji 50. rocznicy śmierci poety, mówi coś bardzo ważnego o odbiorze dzieł Leopolda Staffa. Tego autora albo się akceptuje w całości, albo odrzuca już na wstępie jako poetę niemodnego, archaicznego, może nawet trochę naiwnego. Staff w internetowej wyszukiwarce to w dużej części całe strony stworzone przez jego zagorzałych zwolenników. Ale to także kopalnia wierszy miłosnych i sentencji dobrych na każdą okazję. Nie da się ukryć, że Staff został w świadomości wielu zepchnięty w obszar sztambucha. Zupełnie niesprawiedliwie. Bo to przecież poeta-filozof, o wielkiej świadomości tradycji literackiej, w dodatku niezwykle wyczulony na melodię polskiego języka.

Twórczość Leopolda Staffa obejmuje ponad pół wieku – debiut przypada na okres Młodej Polski, a ostatni, wydany już po śmierci tom poety, zatytułowany „Dziewięć Muz”, ukazał się w 1958 roku. Rzeczą naturalną jest więc ewolucja tej poezji. Na początku Staff znajdował się pod silnym wpływem Nietzschego, którego zresztą przekładał. Znalazło to odzwierciedlenie zwłaszcza w pierwszym tomie, zatytułowanym „Sny o potędze”. Otwiera go sugestywny obraz kowala wykuwającego dla siebie „Serce hartowne mężne, serce dumne, silne”. Uważniejsza lektura „Snów o potędze” pozwala jednak stwierdzić, że nawiązania do pism niemieckiego filozofa mają charakter polemiczny, a poeta gdzie indziej upatruje źródła siły. „Tylko słaby doświadcza czynem swego władztwa./ Zbyt wielka jest potęga ma i me bogactwa!/ Dla ogromu mej mocy w czynie ujścia nie ma./ Boska to gra…” – czytamy w jednym z wierszy.

Wczesny Staff to także jeden z najgłośniejszych i najbardziej „dźwięcznych” wierszy w całej literaturze polskiej. „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny” – te słowa znają prawie wszyscy. Nie wszyscy jednak kojarzą nazwisko autora…

Kto szuka Cię, już znalazł Ciebie
W kolejnych zbiorach Staffa zaczną się pojawiać coraz częściej motywy wiejskie. W wierszach z tomu „Ścieżki polne” znajdziemy tradycję pieśni Jana Kochanowskiego, przedstawiających polską wieś jako arkadię, można też w nich dostrzec echa franciszkanizmu. Z drugiej jednak strony poeta nie stroni tu od naturalizmu, o czym świadczą tytuły niektórych sonetów: „Gnój”, „Wieprz”, „Kartoflisko”.

Czy chodziło o obniżenie rangi sonetu, gatunku używanego dotąd do opisu wzniosłych uczuć bądź przedstawiania filozoficznych refleksji? Nie, w wierszach Staffa mamy raczej do czynienia z uwzniośleniem codzienności. „Dobroczynne łajno” pachnie w nich „jak wszystkie wonności Arabii”.

Interesującą kwestią pozostaje religijność Staffa, która jest, jak pisał Mieczysław Jastrun, „daleka od wszelkiego dogmatyzmu”. Zwłaszcza tom „Ucho igielne” z 1927 roku pozostaje świadectwem religijnych poszukiwań. Znajduje się w nim m.in. przejmujący, krótki liryk bez tytułu, wart zacytowania w całości: „Kto szuka Cię, już znalazł Ciebie;/ Już Cię ma, komu Ciebie trzeba;/ Kto tęskni w niebo Twe, jest w niebie;/ Kto głodny go, je z Twego chleba.// Nie widzą Ciebie moje oczy,/ Nie słyszą Ciebie moje uszy;/ A jesteś światłem w mej pomroczy,/ A jesteś śpiewem w mojej duszy!”.

Klasyczna forma wierszy w późnych tekstach ulega destrukcji, a jej miejsce zajmuje ekspresjonizm. Jastrun mówi nawet, że Staff staje się niejako „anty-Staffem”, a przyczyny takiego stanu rzeczy krytyk upatruje w znużeniu formą i gorzkich doświadczeniach XX wieku.

Przeżycie śmierci żony, słabość starzejącego się organizmu i ciągłe oczekiwanie własnej śmierci – to wszystko również nie pozostało bez wpływu na twórczość poety w ostatnich latach życia. Nawet jednak w tych wierszach ciągle można dostrzec nadzieję na odrodzenie: „Budowałem na piasku/ I zwaliło się./ Budowałem na skale/ I zwaliło się./ Teraz budując zacznę/ Od dymu z komina”.

Oswajał tragedię
Zacytowany utwór „Podwaliny” to chyba najkrótsza autobiografia w polskiej literaturze. Dramatyczna i zaskakująca, kiedy zestawimy ją z życiem Staffa, które, według słów Jastruna, „było stosunkowo spokojne i równe, bez wielkich wstrząsów, bez niezwykłych wydarzeń”. Poeta urodził się we Lwowie i tam uczył się w gimnazjum klasycznym. Po wydaniu pierwszego tomiku autor „Snów o potędze” wyjeżdża do Paryża, gdzie poznaje środowisko młodych francuskich poetów. Później znów wraca w okolice Lwowa. W czasie I wojny światowej dotyka go pożar domowej biblioteki. Przez pewien czas Staff przebywa też jako „jeniec cywilny” w Charkowie. Okres międzywojenny spędza w Warszawie. W latach okupacji prowadzi konspiracyjne wykłady, musi jednak uchodzić z płonącej stolicy w 1944 roku. Po wojnie przez krótki czas mieszka w Krakowie, potem znów w Warszawie. Umiera 31 maja 1957 roku w Skarżysku- -Kamiennej.

Żył skromnie, niemal ubogo. „Sława jego – pisze Jastrun – (wbrew naturze sławy) była cicha. My wszyscy, którzy wchodziliśmy do literatury w dwudziestoleciu międzywojennym, widzieliśmy w nim jeśli nie mistrza formy, to żywy symbol ciągłości poezji polskiej. Cień jego padał na wszystkich debiutujących w tamtych latach, ale cień nieomal przezroczysty, nie zasłaniający, nie zasłaniający widoków, nie zagradzający drogi nikomu. Staff był jak powietrze poezji i nawet ci, którzy odżegnywali się od niego, czuli jego uważne i przyjacielskie spojrzenie na sobie”. Dziś, pięćdziesiąt lat po jego śmierci, warto, byśmy – jako czytelnicy – odwzajemnili to przyjacielskie spojrzenie. Poezja Staffa uczy godzenia się z tym, co trudne, potrafi nawet oswoić tragedię. A jak mówi Jastrun: „Tacy poeci zawsze są nam bliscy, nawet jeśli różnią się od nas w odczuwaniu życia jako całości”.