Świat zachodni rozczytuje się w rosyjskiej literaturze. Być może dlatego ma takie problemy z uzmysłowieniem sobie, że pomiędzy Niemcami a Rosją istnieją państwa, o których nie czytali ani u Tołstoja, ani u Sołżenicyna. W pierwszym przypadku cały ten obszar był Imperium Rosyjskim, a w drugim Związkiem Radzieckim. Dlatego zdziwieni przecierają oczy, gdy słyszą o innych narodach, które nie chcą z wdzięcznością przyjąć imperialnej retoryki białego lub czerwonego caratu. Gdyby jednak wczytali się uważniej w rosyjską literaturę, odnaleźliby w niej wszystko, co pozwoliłoby im zorientować się w sytuacji. Wielcy rosyjscy pisarze w sposób nieuchronny musieli zmierzyć się z problemem zła. Dlaczego? Z bardzo prostej przyczyny – ponieważ wszyscy oni żyli w imperium zła. Diagnozy są różne. Od próby wprowadzenia społecznej sprawiedliwości za pomocą siekiery u Dostojewskiego aż po przywrócenie narodowej wielkości i chwały za pomocą podporzadkowania sąsiadów u Sołżenicyna. Zachodnioeuropejscy myśliciele zachwyceni czytają Dostojewskiego, Sołżenicyna, a nawet Brodskiego, często nie zdając sobie sprawy z ich imperialnych poglądów przemycanych w twórczości.

Myślę, że najciekawszą metaforę tego, co się dzieje za naszą wschodnią granicą, dał Antoni Czechow w krótkim opowiadaniu pt. „Spać się chce”. Mieści się ono na jednej stronie. Jest to wstrząsający obraz z życia dziewczynki wykorzystywanej przez opiekunów, a zarazem historia pokazująca, do czego może doprowadzić życie w ciągłej udręce. Dziewczynka opiekuje się niemowlęciem, a jej zadaniem jest usypianie go. Jednak dziecko nie może zasnąć, wciąż płacze. Bohaterka opowiadania walczy ze snem, malec staje się w końcu jej wrogiem. Ostatecznie „podkrada się do kołyski i pochyla się nad dzieckiem. Udusiwszy je, szybko kładzie się na podłodze, śmieje się z radości, że może spać, a za minutę już śpi mocno, jak zabita”. Cały Czechow. Na jednej stronie historia Rosji. •