Wileńszczyzna

Okręg Wileński był jednym z największych i najaktywniejszych obszarów Polskiego Państwa Podziemnego, co było następstwem specyficznej sytuacji okupacyjnej.

Żołnierze 5 Wileńskiej Brygady AK. Na czele mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”.
zbiory ipn

Przez Wilno przetoczyło się pięć fal okupacyjnych: sowiecka, litewska, sowiecka, niemiecka i znowu sowiecka. Ta skomplikowana sytuacja wygenerowała jednak bardzo sprawny aparat podziemny. To tutaj już w końcu grudnia 1939 roku doszło do faktycznego zjednoczenia inicjatyw konspiracyjnych w ramach SZP-ZWZ. W efekcie na Kresach Północno-Wschodnich nie wyodrębniły się ani Bataliony Chłopskie, ani Narodowe Siły Zbrojne. Podziemne siły polityczne do końca utrzymywały jedność.

Walka bieżąca

Przygotowywano się do powstania powszechnego, jednocześnie prowadzono akcje sabotażowe na liniach kolejowych, wykonywano wyroki na szczególnie niebezpiecznych przedstawicielach aparatu represji okupanta, prowadzono szeroką działalność propagandową, duże sukcesy odnosił wywiad. Ale to walka bieżąca była najistotniejsza. Sytuacja na Wileńszczyźnie była bowiem skomplikowana. Okupowane przez Niemców ziemie znalazły się pod ich administracją, ale spory jej zakres, w tym działalność porządkową, przekazano Litwinom. Wśród polskiej społeczności przyjęło się określać ten okres jako okupację niemiecko-litewską. Podobnie jak w całej Polsce, także tutaj stosowano okrutne represje wobec ludności, w szczególności narodowości żydowskiej. Podwileńska miejscowość Ponary stała się masowym grobem dla ludności żydowskiej, sowieckich jeńców, ale także dla elity polskiego społeczeństwa.

Aby temu przeciwdziałać, w marcu 1943 roku utworzono pierwszy polski oddział partyzancki pod komendą por. Antoniego Burzyńskiego „Kmicica”. Został on jednak już w sierpniu tego roku rozbity przez współdziałających z nim wcześniej Sowietów. Polska kadra została rozstrzelana, resztę partyzantów siłą wcielono do oddziałów sowieckich. Tak pojawił się trzeci groźny wróg na północno-wschodnich Kresach – sowiecka partyzantka.

Ostra Brama

Zaczęły jednak powstawać kolejne oddziały. Pierwszymi po oddziale „Kmicica” były 5 i 3 Wileńska Brygada AK. Z czasem liczba oddziałów zaczęła gwałtownie wzrastać, aby osiągnąć na początku lipca 1944 roku stan blisko 8 tysięcy partyzantów. W wyniku ich działalności niektóre tereny już w marcu 1944 roku stały się de facto „republikami partyzanckimi”, fragmentami suwerennego państwa polskiego.

Najważniejszy egzamin oddziały zdały w lipcu 1944 roku. W ramach operacji o kryptonimie „Ostra Brama” zamierzano zająć Wilno. Byłoby to silnym akcentem politycznym, wskazującym na polskość tych ziem zarówno wobec Sowietów, jak i Litwinów. Natarcie na silnie bronione miasto rozpoczęło się 7 lipca. Do 13 lipca udało się samodzielnie lub we współpracy z Armią Czerwoną opanować niemal całe miasto, zmuszając Niemców do ucieczki. Jednak już 17 lipca 1944 r. rozpoczęła się operacja rozbrajania oddziałów AK. Tak zaczęła się kolejna już sowiecka okupacja.

Mimo bardzo licznych aresztowań udało się odbudować siatkę konspiracyjną. Kiedy w lutym 1945 roku po ogłoszeniu postanowień jałtańskich stało się jasne, iż Wileńszczyzna pozostanie sowiecka, rozpoczęto udaną ewakuację do Polski centralnej. Tam odbudowano struktury Komendy Okręgu, które bezpośrednio podporządkowano Sztabowi Naczelnego Wodza w Londynie. Działały one do czerwca 1948 roku, prowadząc propagandę, pomoc dla żołnierzy wileńskiej konspiracji czy wywiad na rzecz polskiego rządu. Jemu także podporządkowane były Brygady AK 5 i 6. Działalność zakończyła ogólnopolska „Akcja X”, przeprowadzona przez komunistyczną bezpiekę w czerwcu 1948 roku wobec wszystkich osób pochodzących z Wileńszczyzny.