Szeroka decentralizacja

dr Andrzej Drogoń, UŚ/Muzeum Powstań Śląskich

|

100-lecie przyłączenia Górnego Śląska do Polski

publikacja 16.06.2022 00:00

Statut organiczny i wprowadzony dzięki niemu system ustrojowy dobrze spełnił swoje zadanie. Model ustrojowy województwa śląskiego w sposób zdecydowany przyczynił się do zespolenia ziem śląskich z Rzeczpospolitą, łamał zależności i partykularyzmy dzielnicowe.

Posiedzenie Sejmu Śląskiego, na którym wojewoda śląski Michał Grażyński przedłożył budżet województwa śląskiego na lata 1930/1931. Posiedzenie Sejmu Śląskiego, na którym wojewoda śląski Michał Grażyński przedłożył budżet województwa śląskiego na lata 1930/1931.
NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

Ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego z dnia 15 lipca 1920 roku, zawierająca statut organiczny województwa śląskiego, nie budziła w czasie powstawania wielu negatywnych emocji ani w polskich środowiskach regionalnych, ani w centralnych. Sejm Ustawodawczy (dalej SU) przyjął ustawę bez głosów sprzeciwu, przy kilku głosach wstrzymujących się, a dalej idące poprawki do tej ustawy 8 marca 1921 r. wprowadzono jednomyślnie. Posłowie nie tylko akceptowali szeroko ujęte prawa samodzielnego funkcjonowania przyszłego województwa, ale i nie dostrzegali żadnych sprzeczności pomiędzy rozwiązaniami tam zawartymi a zasadami wskazanymi w konstytucji marcowej, przyjętej 17 marca 1921 roku.

Fundamentem sprawnego funkcjonowania województwa śląskiego jako jednostki samorządnej, nazywanej powszechnie autonomiczną, były trzy instytucje: Sejm Śląski, Śląska Rada Wojewódzka i Skarb Śląski oraz ich współdziałanie z wojewodą, który był nie tylko przedstawicielem władz centralnych (rządu RP), ale też przewodniczącym Śląskiej Rady Wojewódzkiej.

Rola Sejmu Śląskiego

Praktycznym potwierdzeniem autonomii (systemu samorządnego) było powstanie organu ustawodawczego, czyli Sejmu Śląskiego (dalej SŚ). Do wybuchu drugiej wojny światowej powoływano Sejmy czterech kadencji. Organ ten, nazywany w statucie organicznym Śląskim Sejmem Wojewódzkim, rozpoczął prace 10 października 1922 r. Ilość posłów miała być zależna od liczby mieszkańców województwa. Składać się on miał z tylu posłów, aby na każde 25 tys. mieszkańców przypadał jeden.. Uwzględniając ówczesny stan ludności w województwie śląskim, do I SŚ wybrano 48 posłów. Ciekawym zjawiskiem był skład narodowościowy uwidoczniony po pierwszych wyborach. Dominacja strony polskiej – w I SŚ zasiadło 34 Polaków i 14 reprezentantów mniejszości niemieckiej – nie odzwierciedlała składu narodowościowego województwa. Zgodnie z przybliżonymi danymi (nie było możliwości przeprowadzenia rzetelnego spisu ludności w tym czasie) liczba ludności podającej język polski jako ten, którym codziennie się posługiwała (można przyjąć, że była to deklaracja przynależności narodowej), w momencie powstania województwa śląskiego znacznie przekraczała 90 proc. Wynik wyborów wskazuje, że część wyborców deklarujących język polski jako język codziennie używany oddawała głos na kandydatów z list niemieckich. Gdyby oddawali głosy na polskich kandydatów, układ mandatów powinien oscylować w proporcji 90 do 10 proc., czyli 44 do 4. To ciekawe zjawisko socjologiczne będzie widoczne również w kolejnych procesach wyborczych, także municypalnych.

Prawa samorządne

Podstawę prawną systemu ustrojowego ugruntowano w ustawie konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego RP z 15 lipca 1920 r., definiując „prawa samorządne”. Obejmowały one zarówno kompetencje czynne (art. 4: „Dla ustawodawstwa Sejmu Śląskiego są zastrzeżone następujące sprawy…”), jak i kompetencje nazywane biernymi (art. 8: „Zgody Sejmu Śląskiego będzie wymagało…”). W ciągu swoich czterech kadencji Sejm uchwalił 500 ustaw, najwięcej w okresie pierwszej kadencji. Wpływało to na proces unifikacji prawa Rzeczpospolitej, gdyż największa ilość tych aktów prawnych zmierzała do przenoszenia na grunt samorządnego województwa rozwiązań obowiązujących w Rzeczpospolitej, której województwo śląskie było nieodłączną częścią składową (art. 1 statutu organicznego). Parlament śląski uchwalał szereg ustaw dotyczących spraw społecznych, socjalnych i pracowniczych, opartych na wcześniejszych doświadczeniach prawodawstwa pruskiego oraz niemieckiego. Mogły one stanowić wzorcowe rozwiązania dla prawodawstwa ogólnokrajowego na pozostałych ziemiach polskich. Ponadto ustanawiał akty prawne pozwalające na eliminację praktyk wcześniejszej polityki germanizacyjnej.

Uwarunkowania międzynarodowe

Oceniając samorządny (autonomiczny) system ustrojowy województwa śląskiego, nie można pomijać ograniczeń dotyczących polityki śląskiej, wypływających z uwarunkowań międzynarodowych. Wyrazem formalnoprawnym tego była ratyfikowana ustawą sejmową Konwencja Górnośląska (Konwencja niemiecko-polska dotycząca Górnego Śląska, podpisana w Genewie w dniu 15 maja 1922 r.), narzucająca szereg ograniczeń władzom polskim przez okres 15 lat, do 1937 roku. Stanowiła ona gwarancje zapewniające ochronę praw mniejszości niemieckiej po stronie polskiej oraz ludności polskiej po stronie niemieckiej, a także opcji, czyli swobody dokonania wyboru obywatelstwa i miejsca zamieszkania. W jej obszernym tekście (ponad 600 rozbudowanych artykułów) znalazły się regulacje dotyczące m.in.: ochrony praw nabytych, wywłaszczenia, obywatelstwa i zamieszkania, ochrony mniejszości, spraw socjalnych, spraw gospodarczych (poczynając od spraw celnych, finansów, węgla, wody, elektryczności, poczty i telegrafów, kolei), a także zasady powołania i funkcjonowania Górnośląskiej Komisji Mieszanej i Górnośląskiego Trybunału Rozjemczego.

Dynamika rozwojowa województwa śląskiego, na niwie gospodarczej, rozwój społeczny, kulturalny, wyraźne odrodzenie narodowe, coraz większy wpływ rodzimej, polskiej inteligencji na procesy tam zachodzące, dający się zauważyć wzrost czynników kulturotwórczych realizujących założenia polskiej racji stanu na tym trudnym rejonie pogranicza stanowiły czynniki, które sprzyjały akceptowalności przez podmioty centralne statusu tego regionu.

Ważne doświadczenie

System autonomiczny został wprowadzony w okresie plebiscytowym. Miał być ważnym argumentem w walce propagandowej przed zbliżającym się głosowaniem 20 marca 1921 r. Nie oznacza to, że pozostał jedynie elementem gry plebiscytowej. Wręcz przeciwnie – na trwałe wpisał się w system ustrojowy II RP oraz, co również niezwykle znamienne, został zniesiony dopiero przez władze wprowadzanego systemu totalitarnego w Polsce w 1945 r. Pozostałe doświadczenia w zakresie działania oraz organizacji zdecentralizowanego systemu ustrojowego są ciekawym przykładem kształtowania najdalej posuniętych rozwiniętych form samorządu, stanowiących o istocie samorządzenia się, a nie tylko zaspokajania zbiorowych potrzeb lokalnej wspólnoty. Pozwalają też oceniać autonomię śląską nie tyle w wymiarze zagrożenia tendencjami separatystycznymi, ile jako pozytywne rozwiązanie, działające w wymiarze dobrze rozumianego interesu państwa polskiego, wyznaczanego jego racją stanu, opartego, jak stwierdzała ustawa konstytucyjna, na prawach samorządnych. Warto podkreślić, że w statucie organicznym termin autonomia w ogóle nie został użyty, tym samym nie jest to termin języka prawnego. Oceny dotyczące funkcjonowania tego modelu ustrojowego należy ujmować w ujęciu historycznym, w konkretnych uwarunkowaniach społecznych, politycznych i geopolitycznych, jakie zaistniały w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Zatem próby recypowania statutu organicznego do dowolnego okresu rozwoju świadczyć mogą jedynie o nierozumieniu istoty historii oraz nauki, jaką w sobie niesie.

Dostępna jest część treści. Chcesz więcej? Zaloguj się i rozpocznij subskrypcję.
Kup wydanie papierowe lub najnowsze e-wydanie.