Walka o rejestrację chłopskich związków zawodowych trwała prawie 9 miesięcy. Władze zmuszone do ustępstw wobec środowisk pracowniczych, po zarejestrowaniu w październiku statutu NSZZ „Solidarność”, nie chciały dopuścić do rozszerzenia się niezależnych organizacji na wsi, gdzie ferment i niezadowolenie społeczne nie były mniejsze aniżeli w miastach. Ważnym źródłem konfliktów była przyjęta w 1977 roku nowa ustawa emerytalna dla chłopów, mająca w istocie doprowadzić do likwidacji gospodarstw indywidualnych. Rolnikom dawano możliwość przechodzenia na emeryturę w zamian za oddawanie swoich gruntów państwu.

Wielkie poruszenie

Jesienią 1980 r. na wsi ukształtowały się trzy inicjatywy zmierzające do powołania nowych związków zawodowych. Przyjęły one nazwy: Solidarność Chłopska, Solidarność Wiejska oraz Niezależny Związek Producentów Rolnych. Władze wszystkim odmawiały rejestracji. Podsycało to niezadowolenie społeczne, które eksplodowało pod koniec grudnia 1980 r. Grupa mieszkańców Bieszczad z Federacji NSZZ „Solidarność” Robotników, Rolników i Innych Grup Zawodowych zajęła salę konferencyjną Urzędu Miasta i Gminy w Ustrzykach Dolnych i ogłosiła tam strajk okupacyjny. Wysunięto m.in. postulat rejestracji Solidarności Wiejskiej. Kilka dni później siedzibę komitetu przeniesiono z Ustrzyk Dolnych do Rzeszowa, gdzie trwał strajk okupacyjny prowadzony przez miejscową Solidarność. Głównym postulatem protestujących była rejestracja związku rolników.

W międzyczasie następowały działania na rzecz zjednoczenia wszystkich inicjatyw związkowych, które doprowadziły do powstania w marcu 1981 r. w Poznaniu Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Jego przewodniczącym został Jan Kułaj, rolnik z województwa przemyskiego, zaś zastępcami Jan Anatoł, Piotr Baumgart i Gabriel Janowski. Sprawa rejestracji statutu związku nadal nie była jednak rozstrzygnięta, co doprowadziło do dramatycznych wydarzeń w Bydgoszczy. 19 marca 1981 r. funkcjonariusze milicji siłą usunęli z pomieszczeń tamtejszej Wojewódzkiej Rady Narodowej protestujących, a trzech działaczy pobito. Wstrząsnęło to opinią publiczną. 27 marca Solidarność przeprowadziła ogólnopolski strajk ostrzegawczy, domagając się rozwiązania kwestii rejestracji. 30 marca 1981 r. doszło do zawarcia porozumienia, a władze zadeklarowały, że przyspieszą prace nad ustawą o związkach zawodowych, która miała rozwiązać problem legalizacji rolniczych związków zawodowych. Ostatecznie 12 maja 1981 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował statut NSZZ RI „Solidarność”. Wkrótce do nowego związku zapisało się ponad milion rolników. Powstała siła polityczna, której od czasów PSL Stanisława Mikołajczyka na polskiej wsi nie było.

Ostatnie zwycięstwo prymasa

W proces rejestracji związków rolników aktywnie zaangażował się prymas Polski kard. Stefan Wyszyński. Stały za tym racje polityczne, ale i całe jego doświadczenie życiowe i duszpasterskie. Ksiądz prymas postrzegał wieś nie tylko w kategoriach gospodarczych, jako fundament suwerenności żywnościowej kraju, ale i jako źródło odnowy biologicznej narodu. Niepokoiły go procesy wyludniania się wsi i pogarszająca się sytuacja materialna jej mieszkańców.

6 lutego 1981 r. prymas spotkał się z delegacjami rolników z całej Polski. Powiedział im, że Polska powinna móc wyżywić nie 40, ale 80 mln ludzi, ale na skutek fatalnej polityki rolnej partii komunistycznej musi stale kupować żywność za granicą. Z jego inspiracji Rada Główna Episkopatu Polski cztery dni później wydała komunikat, w którym domagano się zagwarantowania rolnikom własności uprawianej przez nich ziemi i prawa do tworzenia własnej reprezentacji zawodowej. O tych kwestiach prymas rozmawiał także z przedstawicielami władzy. Ostrzegał ich przed konsekwencjami odmowy rejestracji związków rolników i dramatycznymi skutkami kryzysu żywnościowego dla całego kraju.

2 kwietnia 1981 r. spotkał się z prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NSZZ RI „Solidarność”. Wygłosił wtedy swój ostatni publiczny wykład. Mówił o prawie do zrzeszania się rolników indywidualnych. Podkreślał, że prawo to nie pochodzi z nadania władzy państwowej, natomiast obowiązkiem państwa jest stwarzanie prawnych warunków do jego realizacji. Na łożu śmierci, 12 maja 1981 r., dowiedział się o tym, że rolnicza Solidarność została zarejestrowana. Było to jego ostatnie wielkie społeczne zwycięstwo. Jako przesłanie dla wszystkich rolników pozostawił słowa wypowiedziane do nich jesienią 1980 r.: „Pilnujcie ziemi!”.

Siła tradycji

Powstanie rolniczych związków zawodowych było warunkowane innymi okolicznościami niż związków pracowniczych. Ogromna w tym ruchu była rola tradycji i długiej pamięci historycznej polskiego chłopa. Gdyby nałożyć ośrodki tworzących się jesienią 1980 r. trzech nurtów chłopskiego ruchu związkowego na mapę aktywności organizacji chłopskich w poprzednich okresach historii, można byłoby zauważyć pewną prawidłowość. Tam, gdzie tradycje ruchu ludowego były żywe, tam nowy ruch związkowy rozwijał się najszybciej. W warstwie symbolicznej najchętniej odwoływano się do czasów insurekcji kościuszkowskiej, o czym świadczą liczne zdjęcia z demonstracji w 1981 r. Widać na nich długie szeregi manifestantów ubranych w tradycyjne sukmany, z kosami na sztorc oraz chorągwiami z napisem „Żywią i bronią”. To nie była maskarada, ale dowód żywotności obywatelskiego ideału – chłopa żywiciela i obrońcy kraju.

W tym kontekście fenomenem wartym uwagi była aktywność rolników na terenach ziem zachodnich i północnych. Przeważnie nie było tam tradycji polskiego ruchu ludowego, a współczesne organizacje rolnicze pozostawały pod silnymi wpływami PZPR bądź jej koalicjanta, czyli ZSL. Jednak zarówno na Dolnym Śląsku, jak i na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim powstał masowy ruch związkowy, którego władzom nie udało się stłumić.

Weszli do naszej historii

W trakcie tworzenia NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” pojawiło się wielu nowych liderów. Wprawdzie w stanie wojennym kompletnie zagubił się i stracił autorytet pierwszy lider związkowy Jan Kułaj, jednak wielu innych działaczy w najtrudniejszym okresie dawało świadectwo wierności idei Solidarności. Po wprowadzeniu stanu wojennego internowano 333 członków NSZZ RI „Solidarność” oraz kilkunastu działaczy z innych struktur związkowych na wsi. Tragiczna śmierć Piotra Bartoszcze, działacza związkowego, zamordowanego przez tzw. nieznanych sprawców w lutym 1984 r., wstrząsnęła całą Polską.

Nie byłoby zwycięstwa Solidarności w czerwcu 1989 r. bez zaangażowania wielu chłopskich działaczy w kampanię wyborczą Komitetu Obywatelskiego. W III Rzeczypospolitej postacią symboliczną dla tego ruchu był Józef Ślisz, współorganizator strajków chłopskich w 1981 r., później wicemarszałek senatu. Ważnym politykiem był Gabriel Janowski, minister rolnictwa i gospodarki żywnościowej w rządach Jana Olszewskiego i Hanny Suchockiej, oraz Artur Balazs, współorganizator Solidarności Wiejskiej, a w III RP minister w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, Jana Olszewskiego i Jerzego Buzka. Roman Bartoszcze – brat Piotra wystartował w wyborach prezydenckich w 1990 r. i otrzymał w nich ponad 7 proc. głosów. Później stanął na czele odnowionego PSL. Wielu działaczy chłopskiego ruchu związkowego po wyborach samorządowych w 1990 r. stało się liderami na własnym terenie.

40. rocznica rejestracji NSZZ RI „Solidarność” skłoniła nas do zaprezentowania na serwisie Twarze Solidarności (https://twarzesolidarnosci.gosc.pl/), który tworzymy od sierpnia ub. roku razem z IPN, nowej zakładki o nazwie Zielona Rewolucja. Prezentuje ona najważniejsze wydarzenia, które doprowadziły do powstania NSZZ RI „Solidarność”, oraz sylwetki 19 działaczy reprezentujących organizacje i środowiska, które w maju 1981 r. stworzyły ten związek.•

Partnerem zakładki Zielona Rewolucja w serwisie „Twarze Solidarności” jest