Jarosław Dudała: Co właściwie zdarzyło się św. Tomaszowi z Akwinu w Neapolu 6 grudnia 1273 r.?

Prof. Aleksander Bańka: Wiemy, że podczas odprawiania Eucharystii miał doświadczenie głębokiego duchowego poruszenia. Jeśli wierzyć przekazom, uznał wtedy, że wszystko to, co do tego czasu napisał, jest warte tyle, co słoma. Podobno w porywie chciał to wszystko zniszczyć. Na szczęście, został od tego odwiedziony.

Śp. ks. prof. Remigiusz Sobański mówił, że nie wierzy, żeby Tomasz wypowiedział te słynne słowa: omnis palea (to wszystko słoma - w domyśle: co napisałem o Bogu). Uważał, że Akwinata tak dalece ufał ludzkiemu rozumowi, że nie jest możliwe, by tak jednoznacznie zakwestionował jego wartość.

Ja też tak myślę. Świadczy o tym również jego rozumienie mistyki.

Był mistykiem czy teologiem piszącym o mistyce? Wiem, że zajmował się Pan tym w 2011 r.

Na pewno można go uznać w pewnym sensie za teologa mistyki – za kogoś, kto w różnych swych dziełach mniej lub bardziej bezpośrednio pisze o mistyce, porządkuje, systematyzuje. I na pewno ma w tej kwestii wiele do powiedzenia. Ale czy osobiście miał doświadczenia mistyczne? Czy czerpał z doświadczenia mistycznego? Tego do końca nie wiemy.

Trzeba sobie jednak postawić pytanie, jak rozumiemy mistykę. Jeśli będziemy ją definiować wąsko – tak jak św. Jan od Krzyża – i powiemy, że ona zaczyna się wraz z kontemplacją wlaną, doświadczeniem biernych oczyszczeń i ciemności, to nie do końca wiemy, czy Tomasz miał takie doświadczenie. Możemy się tego tylko domyślać. Ale jeśli mówimy o mistyce w sensie szerszym – jako o formie szczególnego dostrojenia do Boga, szczególnej uważności na Niego, przeżywania rzeczywistości w sposób kontemplatywny, to w tym sensie Tomasz na pewno mistykiem był. I to widać – nie tylko w twardych pismach filozoficznych i teologicznych (jak "Summa contra gentiles" czy "De veritate"), ale także w jego komentarzach do Ewangelii św. Jana. Widać u niego niezwykły zmysł wiary, głębokie wyczulenie, wrażliwość duchową – coś, co wykracza poza zwykłą scholastyczną metodologię, z którą często jest kojarzony.

  św. Tomasz z Akwinu orionpozo / CC 2.0

Tomasz zdominował katolicką teologię na wiele stuleci. Czy mógłby to zrobić, gdyby nie był mistykiem? Myślę, że nie. Choć nie musiała to być mistyka "gorąca"...

...ekstatyczna...

...taka, jak u Jana od Krzyża.

Skłaniałbym się ku temu, nie mając ku temu ostatecznych dowodów. Bo Tomasz pisze w pewnym momencie, że ostatecznie poznajemy Boga jako nieznanego. Są więc w jego myśli elementy „ciemne”, apofatyczne. Gdy wczytuję się w wątki mistyczne porozrzucane po różnych jego dziełach, to zaskakuje mnie wizja mistyki, którą on proponuje, a która mnie osobiście porusza. On pokazuje drogę wiary jako tę, która coraz bardziej rozjaśnia nam doświadczenie Boga. Wynika z niej nawet możliwość tzw. jasnego widzenia Boga – przynajmniej niektórzy badacze tak interpretują pewne fragmenty jego dzieł.

Przez wieki trwał spór, czy jesteśmy w stanie w tym życiu doznać Boga bezpośrednio w rozjaśniającym Jego obecność doświadczeniu mistycznym (chodzi o tak zwane „porwania” mistyczne, które w krótkim przebłysku dają ogląd zbliżony do tego, jaki będziemy mieli w niebie), czy też jesteśmy w stanie doświadczać Go tylko w sposób ciemny, niejasny, zapośredniczony?

Wydaje się, że Tomasz proponuje tu niezwykłą, ciekawą ścieżkę. Pokazuje, w jaki sposób doświadczenie Boga może się w nas rozjaśniać. To była inspiracja dla wielu badaczy mistyki.

Pamiętajmy, że gdy Tomasz działał, dominowała raczej mistyka ciemna (apofatyczna). Niektórzy badacze uważają, że nie negując jej, Tomasz otwiera jeszcze inne perspektyw i jest w tym rewolucyjny. Wszak jego myśl służyła wielu komentatorom do opracowywania np. mistyki św. Jana od Krzyża. Pokusiłbym się o stwierdzenie, że jej najlepsze, nie pobożnościowe ale naukowe opracowania to te, które wychodziły spod piór tomistów.

To wskazuje, że u Tomasza nie mamy do czynienia z prostą, powiedziałbym: szkolną redakcją tekstów na temat mistyki. W tym, co pisze, jest coś płynącego z innego poziomu. Nie tylko z nabytej wiedzy, zaaplikowanej do danego obszaru badawczego, ale także coś z doświadczenia. Dlatego widzę w nim mistyka. Podobnie postrzegam św. Jana Pawła II.

Nasuwa mi się tu tytuł jego encykliki: "Fides et ratio". Fides, czyli wiara, a w tym kontekście: mistyka, doświadczenie, które wymyka się nauce. Oraz ratio, czyli to, co właśnie jest charakterystyczne dla nauki. I oba te skrzydła unoszą nas w poznawaniu Boga.

To jest u Jana Pawła bardzo tomaszowe, scholastyczne. Bo to właśnie Tomasz wyznacza harmonię tych dwóch skrzydeł. Jednak – jako systematyk – nie jest tylko biernym, odtwórczym zbieraczem Tradycji, ale w interpretacji doświadczenia mistycznego wytycza nowe ścieżki, a przynajmniej przeciera te, które nie były dobrze wydeptane.

One do dziś są użyteczne dla tych, którzy badają mistykę. Kiedy próbuję rozumieć mechanizm (jakkolwiek źle to brzmi) doświadczenia mistycznego u Jana od Krzyża, korzystam z pism i intuicji Tomasza z Akwinu – choć wszyscy kojarzą Jana raczej ze św. Augustynem.

Wiemy, że św. Tomasz zastosował filozofię poganina Arystotelesa do teo-logii, czyli słowa-o-Bogu. Było to odważne. Zastanawiam się, czy jego dziedzictwo – oparcie na wierze i rozumie jednocześnie – nie jest dobrą wskazówką dla nas, znajdujących się w trudnym momencie historii Kościoła.

Tomasz towarzyszył mi na poziomie studiów, doktoratu i habilitacji. Zawsze gdy pracowałem na jego tekstach, pociągały mnie interpretacje, które nazwałbym „nieortodoksyjnymi”, tzn. te, które nie mieściły się w głównej linii myślenia o Tomaszu, charakterystycznej dla polskiej szkoły tomizmu egzystencjalnego. Korzystałem wiec z innych nurtów, takich jak neoscholastyka czy tomizm transcendentalny. Gdy w ten sposób wchodziłem w myśl Akwinaty, odczuwałem jej niesamowitą żywotność. Zaskakiwało mnie, jak wiele ważnych dla Kościoła wniosków można wyciągnąć z pism Tomasza odczytywanych raczej w ich duchu niż literze. Mam wrażenie, że w pewnym sensie Tomasz właśnie w taki sposób czytał swoich poprzedników. Nie kopiował ich słowo w słowo. Czytając Arystotelesa, twórczo go przekształcał, próbując zachować ducha filozofii obserwacyjnej, empirycznej, a jednocześnie wznosząc się ku metafizyce i próbując budować na tej podstawie całościowy obraz świata, aż po orzekanie o Bogu. To jest ważna intuicja: Tomasz wykorzystał do opisu tego, co miał w Kościele, najwyższej jakości zdobycze ówczesnej nauki. Arystoteles był wówczas dopiero na nowo odkrywany, wcześniej dominował raczej neoplatonizm. Było to nowatorskie. Tomaszowa odwaga myślenia jest nam dzisiaj w Kościele bardzo potrzebna. Podkreślam: nie chodzi mi o literę jego tekstów, ale styl myślenia. Tomasz był inspiracją dla wielkich myślicieli XX w., takich jak Karl Rahner, Hans Urs von Balthasar czy Henri de Lubac.

Z Tomasza czytanego literalnie, z uwzględnieniem całego precyzyjnego aparatu historycznego i językowego również można wydobyć niezwykle cenne i aktualne kwestie. Przykładem jest kapitalna książka o. prof. Tomasza Gałuszki o charyzmatach u Tomasza z Akwinu. O. Gałuszka wykorzystał Tomasza do uporządkowania rzeczy, które współcześnie rozpalają umysły wielu katolików.

Zastanawiam się, czy Kościół mógłby wykorzystać osiągnięcia współczesnej nauki do redefinicji swojej obecności w świecie. Nie jest to proste, bo nauka zdaje się czasem wyciągać wnioski wprost sprzeczne z nauczaniem Kościoła. Wydaje mi się, że idzie tu zbyt daleko, bo może ona powiedzieć, jak jest, ale nie ma kompetencji, by odpowiadać na pytanie, jak być powinno albo jak my powinniśmy się zachować wobec tego, co jest. Może jednak Kościół może jakoś wykorzystać np. współczesną biologię czy psychologię, a więc nauki, które wydają się być w pewnym napięciu z nauczaniem Kościoła.

To temat nienowy. Śledzę go intensywnie. Badając próby mierzenia się Kościoła z nauką, osobiście zaczynam od połowy XIX w. Wówczas rodząca się neoscholastyka podejmuje właśnie te kwestie. Chodzi o uzgodnienie nauki Kościoła z najnowszymi odkryciami naukowymi i najnowszymi trendami filozoficznymi. Neoscholastyka, szkoła lowańska, kard. Mercier tak zarysowywali swą perspektywę naukową. To środowisko zainspirowało później powstanie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Idzi Radziszewski, twórca KUL, był przecież uczniem Merciera. A Mercier pracował na Tomaszu.

Ten temat zawsze był żywy, rozpalał umysły i zawsze był bardzo delikatny. Dziś postuluje się ściślejszy związek nauczania Kościoła z nauką, żeby nie uprawiać tego nauczania w kontraście do nauki. Żeby nie iść drogą fideizmu.

Np. ks. prof. Michał Heller wskazuje na konieczność pogłębionej wiedzy naukowej u tych, którzy podejmują się ewangelizacji. Czy to jest możliwe? To jest nawet konieczne. Chodzi jednak o to, by nie używać nauki w sposób pochopny do wspierania autorytetu Kościoła. To może być zawodne. Sama nauka nie jest czymś statycznym. Istnieje możliwość nadużyć, gdy chcielibyśmy wykorzystać naukę do celów apologetycznych.

To, co jest perspektywą istotną dla nas, to – po pierwsze – zrozumienie, że problem nie tkwi w tym, co ustala współczesna nauka. Problemem jest to, jak ustalenia nauki interpretują sami naukowcy. Musimy odróżnić samo odkrycie od jego interpretacji, uzasadnienia. To uzasadnienie bywa często mocno wątpliwe. Nie mam poczucia, że współczesna nauka w swej warstwie odkryć stoi w sprzeczności z wiarą. Tomasz dał genialne narzędzia do porządkowania tego. Gdy czytam teksty współczesnych dominikanów, to często bardzo buduje mnie precyzyjna szkoła myślenia- ona właśnie pozwala odróżnić to, co jest odkryciem naukowym od kontekstu jego uzasadnienia.

Co to znaczy: uzasadnienia?

To znaczy: biorę ustalony fakt i próbuję go interpretować. Nadać mu jakieś rozumienie. Często ta interpretacja wchodzi w sferę aksjologii, obyczajowości, wiary...

Np. w sprawach homoseksualizmu, in vitro, aborcji?

Myślę, że tak. Weźmy np. homoseksualizm. Z perspektywy czysto naukowej jest w tej kwestii wciąż jeszcze bardzo wiele niejasności. Na dzień dzisiejszy nauka nie daje nam prawa, by definitywnie wypowiadać się np. w kwestii genezy orientacji homoseksualnej. Wielokrotnie czytałem wypowiedzi specjalistów, które wzajemnie się wykluczają, a jednocześnie wielu z nich rości sobie prawo do tego, aby orzekać w tej sprawie z apodyktyczną, nie znoszącą sprzeciwu pewnością – na przykład wypowiadając się na temat psychologicznych aspektów homoseksualizmu. Tak jakby nie było w tej kwestii żadnych niejasności. Niejednokrotnie mamy twierdzenia uznające orientację homoseksualną za całkowicie naturalną i odsądzające od czci i wiary tych, którzy głoszą inny pogląd lub mają w tej sprawie wątpliwości. Zresztą w drugą stronę to działa podobnie. Ja nie mam pewności, że - poruszając się wyłącznie na poziomie nauki - możemy dziś pozwolić sobie w tej kwestii na podobną apodyktyczność. Nie – nauka sama w sobie nie daje nam prawa do takich rozstrzygnięć. Można powiedzieć, że to jest nadinterpretacja. To jest próba umieszczenia pewnego faktu...

...w kontekście współczesnego sporu?

... w sposób, w jaki ktoś chciałby, aby on wyglądał. A to niestety jest uproszczenie. Musimy zgodzić się na to, że nauka w wielu sprawach nie jest w stanie dać nam jednoznacznych odpowiedzi. Chodzi więc o rozróżnienie tego, co nam mówi dzisiaj nauka od tego, jak my odczytujemy naukowe ustalenia w kontekście sfery wartości, poglądów, przekonań. Niestety, naukowcy robią tu czasami krok za daleko.

Zobaczmy, jak precyzyjny był Tomasz, gdy pisał swoje słynne dowody na istnienie Boga. W zasadzie nie mówił o dowodach, ale o drogach do Boga. Chciał nam pokazać pięć sposobów myślenia, które nie kończą się jednoznacznym stwierdzeniem rozstrzygającym, że Bóg jest, i wykazującym to z analityczną oczywistością. Drogi Tomasza to raczej sposoby myślenia o rzeczywistości, które podprowadzają nas pod istnienie Boga. Trzeba przy tym pamiętać, że Tomasz jest bardzo precyzyjny w budowaniu swych orzeczeń. Przez to pokazuje, jak głęboko rozumie całą złożoność problemów, które w jego czasach rozpalały umysły naukowców.
Dziś tym bardziej powinniśmy niuansować, ważyć język, ważyć orzeczenia, wiedząc, że nauka jest bardziej złożona niż kiedyś, a wcale nas do rozstrzygnięcia pewnych fundamentalnych kwestii nie przybliżyła. To powinno nas uczyć pokory i umiejętności nieużywania nauki do tego, do czego chcielibyśmy często jej użyć – do celów ideologicznych lub apologetycznych.

Z drugiej strony, reakcją ludzi wierzących na nadinterpretacje pojawiające się wśród naukowców bywa usztywnienie, czasem nawet odrzucenie nauki, pójście w stronę fideizmu, czyli odwoływania się do wiary tam, gdzie jest miejsce na naukę.

To jest bardzo duża pokusa. Wielu tę drogę wybiera, zwłaszcza jeśli chodzi o zwykłych wierzących, którzy dochodzą do wniosku, że nie są w stanie rozeznać się w tym, co mówi nauka, więc najlepiej to odrzucić i pójść w stronę ślepej wiary.

Bądźmy sprawiedliwi: często uzasadnienia dla takiej postawy ludzi prostych płyną z ust internetowych kaznodziei.

Zgadza się. To poważny problem. Widzę nawet pewien zalew fideizmu, ocierającego się o różne formy dualizmu, gnozy, herezji. To – niestety – płynie także z ust wielu duchownych. Pokazuje to braki w ich wykształceniu.

Tomasz i jego sposób myślenia dopominają się tu o pewną równowagę i o to, żeby wrócić do myślenia o wierze i nauce, o ich relacji, w duchu pewnego umiaru. Ten umiar jest widoczny w całej jego filozofii – i jest jej piękną cechą. To umiejętność łączenia skrajności bądź znajdowania między nimi drogi pośredniej. Tomasz opanował to do perfekcji.

Tu chyba wychodzi jego formacja u benedyktynów na Monte Cassino. Benedyktyni uważają, że wszelka przesada (przeciwieństwo umiaru) pochodzi od diabła.

Tak. Poza tym, to także wpływ Arystotelesa, który zawsze szukał złotego środka.

Myślę, że kiedy wchodzimy w dyskusję nad fundamentalnymi czy spornymi kwestiami, nie powinniśmy się jako katolicy bać podchodzić do nich z otwartością. Mnie w sercu bardzo mocno pracuje przekonanie kard. Désiré Merciera, że jako katolicy nie musimy się bać uprawiania nauki dla niej samej, uczciwie i twórczo, ale bez celów apologetycznych. Bo... Pan Bóg się obroni. Prawda Ewangelii się obroni. Nie potrzebujemy nadużywać nauki po to, by bronić Objawienia. Możemy spokojnie uprawiać ją bez kontekstów ideologicznych. Wtedy nauka pozostanie w zgodności z wiarą, bo one ostatecznie w Bogu się łączą. Nie musimy bać się wejść w świat z otwartym umysłem. Bo uczciwie uprawiana nauka nie sfalsyfikuje nam Objawienia. Co innego, gdy próbujemy zaklejać nauką ideologiczne dziury czy wypełniać nią to czego, nie potrafimy w inny sposób uzasadnić, więc używamy nauki, by podeprzeć pewne argumenty, które inaczej brzmiałyby w sposób słaby czy mniej prawdopodobny. Niebezpieczeństwa te istnieją zarówno po stronie wierzących, jak i niewierzących. Dlatego uprawianie nauki trzeba odfiltrować od kontekstu ideologicznego.