Książka prof. Andrzeja Nowaka „Klęska imperium zła. Rok 1920” prezentuje najlepsze cechy dziejopisarstwa krakowskiego historyka. Zawiera nie tylko opis faktów oraz analizę wydarzeń, ale także szeroką refleksję nad ich miejscem w naszej historii. Samej bitwie, a w zasadzie wojnie polsko-bolszewickiej, gdyż warszawskie starcie było tylko jej najbardziej dramatyczną kulminacją, poświęcona jest pierwsza część książki. Dalsze rozdziały to analiza głębszych źródeł tego zwycięstwa, postawy Zachodu oraz współczesnego sporu o pamięć.

Dla mnie od prezentacji działań bojowych ciekawszy jest wywód koncentrujący się wokół najbardziej spornej kwestii tamtej wojny, a mianowicie, czy w ogóle należało rozpoczynać w kwietniu 1920 r. marsz na Kijów. Decyzja podjęta przez marszałka Piłsudskiego miała na celu nie tylko wykonanie uderzenia wyprzedzającego, ale także stworzenie możliwości sprzymierzonym z nami siłom ukraińskim zorganizowania własnej państwowości. Zarówno wtedy, jak i później decyzja Marszałka była mocno krytykowana. Komunistyczna historiografia przekonywała (część krajowych historyków robi to do tej pory), że należało dogadać się z bolszewicką albo „białą” Rosją, zamiast próbować organizować przestrzeń na Wschodzie. Profesor Nowak, analizując rosyjskie dokumenty, przekonuje, że jest to myślenie życzeniowe. „Biała” Rosja gotowa była uznać suwerenność Polski w granicach co najwyżej do Bugu. Bolszewicka rozmawiała z nami i sporo obiecywała, ale jedynie po to, aby zyskać na czasie. Jej celem głównym było rozprzestrzenienie rewolucji na całą Europę. Polska zaś, jak pisał Stalin już w 1918 r., była geopolitycznym „przepierzeniem”, które należało zniszczyć, aby móc pójść dalej. Wojna więc była nieunikniona – pisze prof. Nowak – a ofensywa kijowska była próbą przejęcia strategicznej inicjatywy w starciu z silniejszym rywalem.

Jak zwykle w publikacjach Białego Kruka wartością jest szata edytorska, m.in. bogata kolekcja zdjęć z epoki, publikowanych często po raz pierwszy.

Andrzej Grajewski