Czy upadek państwa ma charakter ostateczny i nieodwracalny, czy też jest to sytuacja, którą można odmienić, przekreślić rozbiory i wybić się na niepodległość? Polscy patrioci, bardzo aktywni na różnych polach życia publicznego, w ostatnich dekadach jego istnienia wybrali tę drugą odpowiedź. Wierzyli, że „Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy”, i wiarę tę przekazali następcom. I tak rozpoczęła się epoka walki Polaków o niepodległość. Jej kres, jak się wówczas zdawało, stanowił rok 1918. Wkrótce jednak, niemal nazajutrz, trzeba było ponownie stanąć do walki, tym razem w obronie młodej niepodległości, najpierw w roku 1920, potem 1939 i kolejnych latach II wojny światowej. A po jej zakończeniu walczyć o suwerenność państwa zniewolonego przez sowieckie imperium. W ten oto sposób kwestia niepodległości – jej odzyskania bądź obrony – stała się głównym wyznacznikiem polskich losów w ciągu ostatnich dwu stuleci.

Różne kalkulacje

Jednak to jeszcze nie koniec dylematów. Ci, którzy pod koniec XVIII w. jako pierwsi opowiedzieli się za niepodległością, musieli zdecydować o sposobie jej odzyskania. I tu od początku zarysowały się różne sposoby myślenia i politycznego kalkulowania, mające jeszcze wiele odmian A więc po pierwsze – własnymi siłami czy przy obcej pomocy? I po drugie – walka zbrojna czy też inne formy aktywności?

Ta pierwsza opcja – poprzez spiski i konspiracje – prowadziła do powstania, najlepiej trójzaborowego i ogólnonarodowego, z szerokim udziałem mas ludowych. Miała ona w założeniu dać możliwie szybki, niemal natychmiastowy efekt w postaci upragnionego wyjarzmienia. Jednocześnie jednak niosła ze sobą zawsze ogromne ryzyko, w myśl zasady: „Dziś twój tryumf albo zgon”. Druga wzywała przede wszystkim do pracy nad dźwignięciem cywilizacyjnym kraju w zakresie gospodarki, edukacji czy kultury narodowej, wykorzystującej zakres swobód istniejących w danym momencie w poszczególnych zaborach. W miarę możliwości należało także zabiegać o obecność kwestii polskiej na arenie międzynarodowej, prowadzić jakieś działania dyplomatyczne.

Drogi te i odpowiadające im działania biegły równolegle, czasami się krzyżowały, a ich zwolennicy nierzadko rywalizowali lub wręcz ścierali się między sobą. Jednakże bywało i tak, że ci sami ludzie byli aktywni na obu polach. W młodości konspirowali, a gdy nadarzała się okazja, stawali do boju z bronią w ręku. W wieku dojrzałym, już jako ludzie stateczni, ojcowie rodzin, wybierali bardziej bezpieczną formę legalnej działalności w postaci tzw. pracy organicznej.

Szlak walki zbrojnej

Na ten pierwszy szlak walki zbrojnej o niepodległość wkroczyli najpierw konfederaci barscy, a następnie uczestnicy insurekcji kościuszkowskiej. Powstanie kościuszkowskie mimo ostatecznej przegranej nie przekreśliło tej drogi. Przeciwnie, otwarło epokę wielkich XIX-wiecznych polskich powstań narodowych. Stało się wzorem dla następnych pokoleń, wzywając do kolejnych zrywów. Wzorem tak silnie wpojonym w polską tożsamość, że będzie on także powtarzany kilkakrotnie w XX stuleciu, z powstaniem warszawskim na czele. Nieco później, w dobie romantyzmu, dyrektywa mówiąca, że o niepodległość trzeba się po prostu bić, stanie się wręcz nakazem moralnym ze wszelkimi tego konsekwencjami.

I tak też potoczyły się polskie losy w XIX stuleciu. Nurt powstańczy raz po raz porywał Polaków, szczególnie tych młodych. Jedynym dłuższym okresem względnego spokoju było kilka dekad po powstaniu styczniowym – lata 1864–1904, obejmujące zaledwie jedną generację. Ale nawet i wówczas w tej martwej ciszy po klęsce pojawiały się niekiedy inicjatywy spiskowe. Była nawet próba stworzenia przez mjr. Jerzego Bułharyna polskiego legionu podczas toczonej na Bałkanach wojny rosyjsko-tureckiej.

Polskie zrywy powstańcze można podzielić na dwa typy. Pierwszy to wielkie powstania narodowe. Należą do nich insurekcja kościuszkowska oraz powstania listopadowe i styczniowe. Skierowane przede wszystkim przeciw Rosji, osiągnęły największy zasięg terytorialny i społeczny, choć w każdym wypadku ich przebieg miał własną dynamikę oraz oblicze polityczne i militarne. Dwa pierwsze posiadały oparcie w terytorium wolnym jeszcze lub chwilowo uwolnionym spod władzy zaborcy, dysponowały mniej lub bardziej regularnymi armiami, a działania zbrojne miały charakter wojny. Całkowicie odmiennie jawi się charakter powstania styczniowego. Trwało najdłużej, a działania powstańcze – zarówno zbrojne, jak i wspierające – objęły większość obszaru dawnej Rzeczpospolitej. Widoczny był też udział ludzi wywodzących się ze środowisk plebejskich, w tym ich obecność nawet w kręgach przywódczych. Ale najważniejsza różnica polegała na sposobie walki. Miała ona charakter wojny partyzanckiej. Walki powstańczych oddziałów, tzw. partii, toczone były bowiem na obszarze kontrolowanym administracyjnie i militarnie przez Rosję. Towarzyszyło im równolegle działanie konspiracyjnej struktury cywilnej w postaci Tajemnego Państwa Polskiego. Była to sytuacja powtórzona następnie w ogólnym zarysie podczas okupacji w latach II wojny światowej.

Do drugiej kategorii należą inicjatywy insurekcyjne mające wyraźnie ograniczony zasięg terytorialny. Tu wymienić wypada powstanie krakowskie, które wybuchło w 1846 r. na terenie formalnie niepodległej jeszcze Rzeczpospolitej Krakowskiej, oraz powstanie poznańskie w zaborze pruskim, dwa lata później, związane z wydarzeniami Wiosny Ludów. Cechował je także krótki czas trwania ograniczony do kilku tygodni. Kontynuację tego typu zrywów stanowią dwa dwudziestowieczne już powstania towarzyszące narodzinom II Rzeczpospolitej – zwycięskie powstanie wielkopolskie oraz trzy powstania śląskie. Do tego ciągu insurekcyjnego należą także krótkie zrywy o charakterze już całkiem lokalnym, o których jednakże trzeba pamiętać – powstanie górali chochołowskich w 1846 r. czy straceńczy zryw polskich zesłańców na Syberii – powstanie zabajkalskie z 1866 r. Dla dopełnienia tej typologii polskich powstań warto jeszcze wspomnieć o wydarzeniach typu powstańczego. Takie cechy, zdaniem niektórych historyków, nosiła zbrojna aktywność szlachty w zaborze pruskim w listopadzie 1806 r. na wieść o zbliżaniu się armii napoleońskiej do granic Polski. Ten zryw stanowił coś pomiędzy pospolitym ruszeniem a konfederacją, nie przekształcił się on jednak w otwarte powstanie. Podobne cechy miała sto lat później aktywność peowiaków, w listopadzie 1918 r., usuwających zbrojnie niemieckiego okupanta z Kongresówki.

Nowa szansa

Wiek XX przyniósł odrodzenie idei niepodległościowej wraz z nowymi koncepcjami jej realizacji. Pojawiły się nowe grupy społeczne, które ją podjęły. Do dawnej szlachty, a obecnie ziemiaństwa oraz ciągle niezbyt licznego chłopstwa dołączyli inteligencja i robotnicy. Nową perspektywę otwierały też pomyślne po raz pierwszy od 100 lat okoliczności międzynarodowe, jako że współdziałający dotychczas z sobą zaborcy znaleźli się w dwu wrogich blokach polityczno-militarnych. Przygotowania do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość ruszyły na dobre od 1908 r. Ich centrum stanowiła Galicja, a na przywódcę wyrósł szybko Józef Piłsudski. Jego wizja, uwzględniająca wszystkie nowe uwarunkowania, była jednak w gruncie rzeczy na wskroś przepełniona tradycją, zwłaszcza bliską mu tradycją powstania styczniowego. Była to wizja insurekcyjna. Oto w momencie wybuchu wojny między Rosją a Niemcami i Austro-Węgrami przygotowane zawczasu oddziały strzelców, tj. polskich żołnierzy, miały wkroczyć do zaboru rosyjskiego celem wywołania tam powstania.

Realizacja tego projektu rozpoczęła się wczesnym rankiem 6 sierpnia 1914 r. Był to początek „przerwanego powstania”, jak określił te wydarzenia w interesującej monografii Leszek R. Moczulski. Przerwanego, gdyż mimo obiecującego początku, dotarcia strzelców do Kielc i stworzenia na wyzwolonym terenie zalążka wolnej Polski, zbieg niesprzyjających okoliczności zmusił oddziały strzeleckie do odwrotu. Gdy wydawało się, że inicjatywa Piłsudskiego ostatecznie poniosła fiasko, grono polskich polityków uzyskało w Wiedniu zgodę na tworzenie u boku armii austriackiej Legionów Polskich. Niebawem wyruszyły do walki na froncie wschodnim. Ich czyny bojowe oraz skuteczna strategia polityczna brygadiera Piłsudskiego sprawiły, że w miarę upływu czasu coraz więcej Polaków zaczęło wierzyć, że odzyskanie niepodległości jest możliwe. Równocześnie na arenie międzynarodowej pojawiło się zainteresowanie, a potem zrozumienie i akceptacja polskich dążeń niepodległościowych.

Szczęśliwy finał dążeń i wysiłków niepodległościowych Polaków, a także ofiar i cierpień w imię tej idei, przebiegał jesienią 1918 r. pod szeroko akceptowanym przywództwem Józefa Piłsudskiego, tymczasowego naczelnika państwa. On także i jego obóz polityczny odcisnęli znaczące piętno na kształcie II Rzeczpospolitej i uprawianej w niej polityce historycznej. Przyczyniło się to do utrwalenia przekonania, że to właśnie obrana przez nich droga insurekcyjna, walki zbrojnej o niepodległość Polski, była słuszna i skuteczna, a ludzie, którzy nią podążali, to najbardziej ideowi patrioci, którzy jako jedyni zasługują na to, by rządzić wolną Polską. •