"Władza we wszystkich krajach wchodzących w skład nowego imperium sprawowana była, w gruncie rzeczy, przez rosyjską partię komunistyczną, mającą swoje główne ośrodki decyzyjne w Moskwie. Terenowe oddziały partii bolszewickiej przeniknęły do wszystkich dziedzin życia publicznego (...). Każda organizacja o najbardziej nawet niewinnym charakterze podlegała teraz kontroli partii komunistycznej. Tak powstało pierwsze w historii państwo rządzone przez jedną partię" - charakteryzuje rządy komunistów w ZSRS amerykański sowietolog Richard Pipes. ("Komunizm")

W listopadzie 1917 r. w wyniku przewrotu, który przeszedł do historii pod nazwą rewolucji październikowej (według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji przewrót miał miejsce w nocy z 24 na 25 października), władzę w Rosji przejęli bolszewicy z Włodzimierzem Leninem na czele. Proklamowali oni powstanie nowe państwa - Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (RSFRS). W następnym roku Rosja sowiecka otrzymała konstytucję.

Propaganda komunistyczna przedstawiała przewrót bolszewicki 1917 r. jako "decydujący etap wielkiej rewolucji agrarnej i walki o posiadanie ziemi między chłopstwem a właścicielami ziemskimi", naturalną konsekwencję procesu dziejowego, dopełnienie sensu historii.

Jednym z pierwszych posunięć bolszewików po przejęciu władzy była rozprawa z tzw. wrogami ludu przy zastosowaniu brutalnych metod terroru. W tym celu w grudniu 1917 r. utworzono tajną policję - Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy (WCzKa; Czeka), na czele której stanął Feliks Dzierżyński. Ofiarami bolszewików padli m.in. członkowie carskiej rodziny ze zdetronizowanym Mikołajem II na czele. Zamordowano ich 17 lipca 1918 r. w Jekaterynburgu.

Początkowo Lenin planował eksport rewolucji na Zachód, jednak latem 1920 r. pochód Armii Czerwonej do ogarniętych nastrojami komunistycznymi Niemiec został zatrzymany przez Wojsko Polskie. W związku z tym bolszewicy zmienili plany i przystąpili do wdrażania komunizmu w powstałym niedawno państwie sowieckim. Jego kształt terytorialny zależał od wyniku trwającej od 1917 r. rosyjskiej wojny domowej (między bolszewikami i tzw. białymi).

Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną bolszewicy instalowali własne rządy, proklamując hasło "władza w ręce rad". Na zajętych terytoriach tworzono sowieckie republiki i okręgi autonomiczne. Oprócz RFSRS do 1920 r. powstały m.in. Ukraińska SRS i Białoruska SRS. W latach 1920-1922 istniała w północno-wschodniej Azji Republika Dalekiego Wschodu.

Głównym problemem dla bolszewików było określenie zakresu uprawnień poszczególnych regionów (republik) w ramach federacji, którą w niedalekiej przyszłości planowano utworzyć. Jednym z narodów nierosyjskich, który domagał się od bolszewików regulacji związanych z przyszłą państwowością, byli Gruzini. W lutym 1921 r. na terytorium Gruzji wkroczyła Armia Czerwona, a zwolennicy daleko idącej autonomii państwa zostali poddani sowieckim represjom.

W grudniu 1922 r. bolszewicy proklamowali Federację Zakaukaską, w skład której - oprócz Gruzji - weszły Armenia i Azerbejdżan. Sekretarzem zakaukaskiego komitetu RKP(b) został Sergo Ordżonikidze, bliski współpracownik Stalina, który w tym samym roku objął kierownictwo Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) - RKP(b). W 1925 r. zmieniła ona nazwę na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) - WKP(b).

Na X Zjeździe RKP(b) w marcu 1921 r. pełniący obowiązki komisarza ludowego ds. narodowościowych Stalin wyjaśniał, że federacja republik powinna być państwem z dominującą rolą sowieckiej Rosji. Przyszły dyktator dążył do przyłączenia republik do RSFRS przy zachowaniu ich ograniczonej autonomii. "Zdaniem Stalina nierosyjskie socjalistyczne republiki radzieckie razem z republikami autonomicznymi, okręgami, a także obwodami, muszą zjednoczyć się z państwem wielkorosyjskim pod przywództwem bolszewików" - wyjaśnia David Marples w "Historii ZSRR".

Stanowisko Stalina kłóciło się z głoszoną jeszcze niedawno przez bolszewików zasadą samostanowienia narodów, co było m.in. powodem jego krytyki przez Lenina. Prace nad przyszłym kształtem związku federacyjnego prowadziła powołana po X Zjeździe specjalna komisja, której przewodził Walerij Kujbyszew.

30 grudnia 1922 r. uczestnicy I Zjazdu Rad w Moskwie zatwierdzili utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). Deklaracja o powstaniu ZSRS z tego samego dnia głosiła, że jest on dobrowolnym zjednoczeniem równouprawnionych narodów. "Nowe państwo związkowe będzie godnym ukoronowaniem założonych już w październiku 1917 r. podstaw pokojowego współżycia i braterskiej współpracy narodów, stanie się ono prawdziwą ostoją przeciwko światowemu kapitalizmowi i nowym zdecydowanym krokiem na drodze do zjednoczenia ludzi pracy wszystkich krajów w jedną światową Socjalistyczną Radziecką Republikę" - zapisano w dokumencie.

Najważniejsze decyzje dotyczące ZSRS należały do Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad.

Głównym organem ustawodawczym ZSRS był Centralny Komitet Wykonawczy (CKW), w skład którego wchodziła Rada Narodowości i Rada Związku. Sesje CKW urządzano trzy razy do roku, a w skład jego prezydium wchodziło 21 osób.

Władzę wykonawczą sprawowała Rada Komisarzy Ludowych. Jej pierwszym szefem został Lenin. "Centralny rząd w Moskwie otrzymał decydujący głos w sprawach obronności, budżetu państwa, bezpieczeństwa narodowego, kontroli granic, handlu z zagranicą, reprezentowania państwa na arenie międzynarodowej i transportu" - wylicza Marples.

Jak wyjaśnia, rzeczywista władza kierownicza w ZSRS należała tylko i wyłącznie do partii komunistycznej. "Na papierze konstytucja (podobnie jak konstytucja Stalina z 1936 r.) nie budziła większych zastrzeżeń, ponieważ nie wynikało z niej, na czym tak naprawdę polega istota moskiewskich rządów, czy też wrodzona skłonność postleninowskich przywódców partyjnych do skupiania całej władzy we własnych rękach (...). To nie Rady Delegatów, ale partia rządziła ZSRR i sterowała jej polityką" - zauważa historyk.

31 stycznia 1924 r. ogłoszono konstytucję ZSRS.

Po śmierci Lenina, która nastąpiła 10 dni przed wejściem w życie ustawy zasadniczej, w ZSRS rozgorzała walka o władzę - w jej wyniku odsunięto od rządów Lwa Trockiego, a państwem kierował tzw. triumwirat: Stalin, Lew Kamieniew i Grigorij Zinowjew.

Ostatecznie pierwszą osobą w państwie stał się Stalin, który zaprowadził w nim totalitarne rządy oparte na terrorze. "Stalin miał przed sobą trzy ściśle ze sobą powiązane cele: zbudowanie potężnego przemysłu, skolektywizowanie rolnictwa i doprowadzenie społeczeństwa do stanu całkowitej uległości. Realizacja tych ambitnych zamierzeń spowodowała kryzys w kraju, który powoli dochodził do siebie po zniszczeniach spowodowanych przez pierwszą wojnę światową, rewolucję i wojnę domową. Stalin nie bardzo się tym wszystkim przejmował, ponieważ kryzysy ekonomiczne i społeczne stanowiły pożywkę reżimów komunistycznych" - tłumaczy Pipes.

Lata 30. XX stulecia to okres stalinowskich represji, które nasiliły się zwłaszcza w latach 1937-1938 (tzw. Wielki Terror), kiedy to - jak wynika z sowieckich dokumentów - aresztowano ponad 1,5 mln osób, z czego ok. 700 tys. rozstrzelano. Procesy przed sądami doraźnymi najczęściej kończyły się karą śmierci lub dożywotnim zesłaniem do łagrów.

Czystki nie ominęły elit partyjnych i wojskowych - Stalin krwawo rozprawił się m.in. z Zinowjewem i Kamieniewem, a także z marszałkiem Michaiłem Tuchaczewskim. Represjonował także duchowieństwo wydając rozkazy zamordowania ponad 100 tys. duchownych.

Terror komunistyczny w Związku Sowieckim ustał dopiero z chwilą śmierci Stalina w 1953 r. Stephane Courtois w "Czarnej księdze komunizmu" pisze, że zbrodnie komunizmu w ZSRS pochłonęły życie 20 milionów ludzi (z czego 11 mln zmarło wskutek głodu) oraz trudną do ustalenia liczba ofiar sowieckich deportacji, zesłań, pracy w łagrach.

Ofiarami Stalina były także tysiące Polaków - według niektórych szacunków do 1938 r. NKWD zamordowało nawet 140 tys. Polaków - obywateli sowieckiego państwa; Polaków represjonowano także po wybuchu II wojny światowej, czego przykładem była zbrodnia katyńska dokonana w 1940 r. na prawie 22 tys. obywatelach polskich, głównie oficerach Wojska Polskiego, urzędnikach państwowych i inteligencji.

"Bezprecedensowemu zabijaniu żywych towarzyszyła kampania zwalczania wolności słowa, której celem było wywołanie wrażenia jednomyślności w społeczeństwie; niszczono więc ludzi zarówno fizycznie, jak i umysłowo" - podkreśla Pipes.

ZSRS rozpadł się 8 grudnia 1991 r. na mocy układu białowieskiego podpisanego przez przywódców Rosji - Borysa Jelcyna, Białorusi - Stanisława Szuszkiewicza, i Ukrainy - Leonida Krawczuka.

Terytorium Związku Sowieckiego zajmowało ponad 22 mln km kw. powierzchni i rozciągało się od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne i - dalej na Wschód - docierało do Oceanu Spokojnego. W chwili rozpadu, zamieszkiwany przez ok. 293 mln ludzi ZSRS składał się z 15 republik narodowych: Rosyjskiej Federacyjnej SRS, Ukraińskiej SRS, Białoruskiej SRS, Uzbeckiej SRS, Kazachskiej SRS, Gruzińskiej SRS, Azerbejdżańskiej SRS, Litewskiej SRS, Mołdawskiej SRS, Łotewskiej SRS, Kirgiskiej SRS, Tadżyckiej SRS, Armeńskiej SRS, Turkmeńskiej SRS i Estońskiej SRS.

W czasach istnienia ZSRS w ramach największej z republik związkowych - RSFRS - funkcjonowały następujące Autonomiczne Socjalistyczne Republiki Radzieckie (ASRS): Baszkirska, Buriacka, Czeczeńsko-Inguska, Czuwaska, Dagestańska, Jakucka, Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucka, Karelska, Komijska, Maryjska, Mordwińska, Północnoosetyjska, Tatarska, Tuwińska i Udmurcka.

Sukcesorem Związku Sowieckiego, a zarazem największym państwem powstałym po jego rozpadzie jest Federacja Rosyjska.