Przedmiotowe zbrodnie miały miejsce na okupowanym przez Niemców Wołyniu i w Galicji Wschodniej, w okresie od lutego 1943 roku do lutego 1944 roku, i powszechnie nazywane są rzezią wołyńską. Opisane czyny, jako zaistniałe na obszarze II Rzeczypospolitej w okresie II wojny światowej, na mocy Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 roku o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu należą do właściwości rzeczowej pionu śledczego IPN.

 

Celem było zniszczenie polskiej grupy

Zbrodnicze działania, które zostały podjęte przez sprawców w ramach zaplanowanej akcji ukraińskich nacjonalistów, miały na celu zniszczenie w całości polskiej grupy narodowościowej, zamieszkującej na opisanych terenach. W tym miejscu wskazać należy na uregulowania zawarte w art. 6 pkt c statutów norymberskich, które zawierają definicję tego rodzaju naruszeń prawa międzynarodowego. W rozumieniu wskazanych uregulowań, zbrodnie przeciwko ludzkości obejmują morderstwa, eksterminację i inne nieludzkie czyny popełnione w stosunku do ludności cywilnej przed lub podczas wojny z przyczyn politycznych, rasowych lub religijnych, pozostających w zakresie właściwości Międzynarodowego Trybunału Wojskowego. Wskazane czyny przestępne, charakteryzujące się zamiarem ludobójczym (dolus specialis), wyczerpują znamiona zbrodni ludobójstwa, określonej w „Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 roku, ratyfikowanej przez Polskę 22 września 1950 roku (Dz.U. 1952. 2.9). Artykuł II Konwencji zawiera definicję zbrodni ludobójstwa, wskazując, że polega ona na podejmowaniu czynów (w tym zabójstw, poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego) w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich. Artykuł V Konwencji nałożył na Umawiające się Strony obowiązek wydania „przepisów prawnych koniecznych dla wykonania postanowień niniejszej Konwencji, a w szczególności do skutecznego karania winnych ludobójstwa…”. 

 

W świetle prawa polskiego

Polski system prawa karnego, aż do czasu wejścia w życie obecnie obowiązującego kodeksu karnego, nie zawierał norm specjalnych, regulujących odpowiedzialność karną za zbrodnie przeciwko ludzkości. Powyższe rodziło skutki tego rodzaju, że do czasu wydania takich przepisów (Kodeks karny z 1997 roku), zakazy i nakazy określone w prawie międzynarodowym znalazły swoje odniesienie jedynie w znamionach przestępstw „pospolitych”. Kodeks karny z 1932 roku nie zawierał przepisów penalizujących działanie tego rodzaju (zbrodnie przeciwko ludzkości, w tym zbrodnie ludobójstwa). W tym miejscu podnieść należy, że twórcą pojęcia „ludobójstwo” oraz jednym z projektodawców ww. Konwencji był polski prawnik Rafał Lemkin. Pionierskie rozważania dotyczące tego rodzaju zbrodni zostały przez niego zawarte w opracowaniu „The Axis Rule in Occupied Europe”, wydanym w 1944 r. w USA. W toku prac kodyfikacyjnych, poprzedzających wejście w życie Kodeksu karnego z 1969 roku, przewidywano objęcie omawianych zbrodni odrębnym rozdziałem. Postulaty tego rodzaju zawierały projekty kodeksu karnego z 1956 oraz 1963 roku. W toku ówczesnych prac sejmowych nad projektem ustawy karnej uznano, że problematyka omawianych zbrodni, określonych w prawie międzynarodowym, powinna być uregulowana w odrębnej ustawie, lecz do uchwalenia tego rodzaju aktu prawnego nie doszło. Zauważyć jedynie należy, że art. 109 kodeksu karnego z 1969 r. wyłączał zastosowanie instytucji przedawnienia w odniesieniu do zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. W aktualnie obowiązującym Kodeksie karnym w rozdziale XVI, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko pokojowi ludzkości oraz przestępstwa wojenne”, w art. 118, spenalizowano zbrodnię ludobójstwa, w tym, w postaci stadialnej, przygotowania (art. 118 par. 3). Dla określenia możliwości zastosowania uregulowań zawartych we wskazanej Konwencji, implementowanych do polskiego systemu prawnego – mając przy tym na uwadze kwalifikację prawną przestępstw popełnionych przez nacjonalistów ukraińskich, polegających na zabójstwach lub spowodowaniu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu osób narodowości polskiej – zasadnicze i pierwszorzędne znaczenie mają reguły gwarancyjne, zawarte w polskiej ustawie karnej, a w szczególności zakaz działania wstecz ustawy wprowadzającej lub zaostrzającej odpowiedzialność karną. W tym stanie rzeczy stwierdzić należy, że przepis art. 118 kk. nie znajduje zastosowania dla prawno-karnej oceny przedmiotowych zbrodni. Omawiane zabójstwa, a także spowodowanie poważnego uszczerbku na zdrowiu, wypełniające znamiona zbrodni ludobójstwa, należy kwalifikować na podstawie przepisów części szczególnej kodeksu karnego, opisujących wskazane zbrodnie w typie podstawowym lub kwalifikowanym. W realiach przedmiotowych śledztw, przy uwzględnieniu reguły względności, określonej w art. 4 par. 1 kk., zasadne wydaje się przyjęcie, że omawiane czyny wyczerpały znamiona przestępstw z art. 225 kk. z 1932 roku, art. 235 kk. z 1932 roku, będących równocześnie zbrodniami ludobójstwa. Dla pełnego opisu znamion tych zbrodni niezbędne jest zatem uwzględnienie w procesie subsumpcji przepisu art. 3 Ustawy o IPN. Wskazany przepis stanowi, że zbrodniami przeciwko ludzkości są w szczególności zbrodnie ludobójstwa w rozumieniu Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (zobacz także, R. Ignatiew „Kilka uwag o kwalifikacji zbrodni zabójstwa w praktyce śledczej IPN” – „Zbrodnie przeszłości, t. 4, Ściganie” IPN Warszawa 2012).