Historia stosunków polsko-ukraińskich aż nadto obfituje w krwawe zatargi i dramatyczne wydarzenia. Dla Polaków szczególnie tragicznym fragmentem historii jest ludobójcza czystka etniczna, przeprowadzona w latach 1943–1945 przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińską Powstańczą Armię.
Genezy tych wydarzeń można doszukiwać się w drugiej połowie XIX w., kiedy to doszło do polskiego i ukraińskiego przebudzenia narodowego. Czynnikiem wywołującym konflikt był problem granic pomiędzy przyszłymi państwami, gdyż Polacy i Ukraińcy rościli pretensje do tych samych ziem. Do najostrzejszego sporu doszło w Galicji Wschodniej, gdzie w latach 1918–1919 miała miejsce polsko-ukraińska wojna, zakończona zwycięstwem Polski. Jednak społeczność zachodnioukraińska nigdy się z tą przegraną nie pogodziła i nie zrezygnowała z walki o niepodległość.

Balast dwudziestolecia międzywojennego

W latach 30. XX w. w podziemiu ukraińskim działającym w Polsce zaczęli dominować ludzie młodzi, którzy w wojnie 1918–1919 nie zdążyli wziąć udziału. Byli oni wyznawcami skrajnie nacjonalistycznej ideologii płynącej z zachodniej Europy i zafascynowani poglądami Dmytro Doncowa, człowieka, który stworzył ukraińską wersję integralnego nacjonalizmu. Grupa zwolenników tej ideologii, skupiona w powstałej w 1929 roku Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, była gotowa na wszelkie poświęcenia w imię uzyskania niepodległości, ale też na popełnienie zbrodni. Na wzrost poparcia dla OUN miała też wpływ niesprawiedliwa wobec mniejszości narodowych przedwojenna polityka państwa polskiego. Narodowi demokraci wręcz uważali, że Ukraińcy nie są narodem. Ich zdaniem, istniała jedynie wąska grupa ukraińskiej inteligencji, jaką należało izolować, oraz masa etniczna, z której można uformować „dobrych Polaków”. Także piłsudczykom, realizującym program asymilacji państwowej, zdarzało się podejmować działania co najmniej nieszczęśliwe. W 1930 r. w odpowiedzi na sabotaże i prowokacje OUN władze sanacyjne przeprowadziły pacyfikacje – co prawda bez rozlewu krwi, ale z pobiciami, przeszukaniami i niszczeniem dobytku. Te dokuczliwe i upokarzające działania wywołały oczywiście niechęć do państwa polskiego. Wielu Ukraińców czuło się obywatelami drugiej kategorii.
Wybuch II wojny światowej wielu Ukraińców odebrało jako szansę na zdobycie niepodległego państwa. OUN, od 1940 r. podzielona na dwie frakcje, od nazwisk przywódców nazywane banderowcami i melnykowcami, za głównych wrogów uznawała ZSRS i Polskę, natomiast w III Rzeszy widziano państwo, które jako jedyne w Europie jest zainteresowane powstaniem niepodległej Ukrainy. Uderzenie Niemiec na ZSRS w 1941 r. przyniosło jednak ukraińskim nacjonalistom rozczarowanie. Niemcy nie tylko nie stworzyli państwa ukraińskiego, ale w dodatku wprowadzili na okupowanych terenach bezwzględny system okupacyjny.

Formowanie UPA

W tej sytuacji na przełomie 1942/1943 r. OUN-Bandery postanowiła przystąpić do tworzenia oddziałów partyzanckich i rozpoczęcia walki jednocześnie z Niemcami, Sowietami i Polakami. W ciągu 1943 r. oddziały leśne OUN-Bandery, używające nazwy Ukraińska Powstańcza Armia, odniosły szereg sukcesów w walkach z Niemcami i partyzantką sowiecką, szybko stając się na Wołyniu liczącą się, kilkunastotysięczną siłą zbrojną. Banderowcy jeszcze w 1942 r. podjęli decyzję, by w momencie przystąpienia do otwartej walki zbrojnej jednocześnie rozpocząć akcję wysiedlania pod groźbą śmierci wszystkich Polaków i Żydów, przy czym zakładano, że od razu wymorduje się tzw. polski aktyw (czyli lokalnych przywódców – księży, nauczycieli itp.). Na początku 1943 r. kierownik wołyńskiej OUN-B i dowódca UPA Dmytro Klaczkiwski „Kłym Sawur” rozkazał wręcz, aby na Wołyniu dokonać pełnej fizycznej eksterminacji Polaków. 9 lutego 1943 r. oddział UPA wymordował pierwszą polską wieś Parośle. Za nią poszły następne – do czerwca 1943 r. zginęło 9 tys. Polaków. Te pierwsze napady często były okrutne, dokonywane np. siekierami. Prawdopodobnie banderowcy czynili tak świadomie – chcieli bowiem poprzez punktowe wymordowanie wiosek skłonić pozostałych Polaków do ucieczki, a jednocześnie ukryć z premedytacją organizowaną ludobójczą czystkę pod pozorem rzekomego buntu ludowego. Dlatego od samego początku do udziału w napadach – np. na Janową Dolinę w kwietniu 1943  r., gdzie zginęło około 600 osób – przymusowo mobilizowano chłopów.

Tragiczne lato 1943 roku

Masowy charakter antypolskie czystki przybrały w niedzielę 11 lipca 1943 r. Tego dnia na Wołyniu upowcy ogółem zaatakowali 99 miejscowości. Ślady tej masowej zbrodni możemy odnaleźć nawet w opublikowanych dokumentach ukraińskich. W sprawozdaniu „Z bojów zahonu Siczi” czytamy: „11 VII 43 r. na Byskupczyn (Biskupicze) z bojówki nr 6 wyjechało 30 ludzi, żeby prowadzić likwidację seksotów [czyli tajnych współpracowników; poprzez stawianie takich zarzutów banderowcy chcieli usprawiedliwić swoje działania – dopisek G. M.] rekrutowanych spośród ludności polskiej. Zniszczono około 2000 osób. Po naszej stronie ofiar nie było”. W lipcu i sierpniu 1943 r. zginęło na Wołyniu co najmniej około 20 tys. Polaków. Ciekawe, że kierownictwo OUN nakazywało również niszczenie wszelkich świadectw polskiej obecności na terenach objętych czystkami. W jednym z rozkazów polecano: „Likwidować ślady polskości:
a) Zniszczyć wszystkie ściany kościołów i innych domów modlitewnych.
b) Zniszczyć drzewa rosnące przy domach, tak żeby nie pozostały znaki, że kiedyś mógł tam ktoś żyć (nie niszczyć drzew owocowych przy drogach).
(...) zniszczyć wszelkie polskie domy, w których wcześniej żyli Polacy (jeśli w tych budynkach mieszkają Ukraińcy – należy je koniecznie rozebrać i zrobić z nich ziemianki); (…) Zwrócić uwagę jeszcze raz na to, iż jeśli ostanie się cokolwiek polskiego, to Polacy będą zgłaszali pretensje do naszych ziem”.
W dniach 21–25 sierpnia 1943 roku w województwie tarnopolskim odbył się III Zjazd OUN-B, zwołany z inicjatywy nowego kierownika organizacji Romana Szuchewycza. W jego trakcie doszło do sporu pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami poczynań „Kłyma Sawura”. Choć pojawiały się głosy, „że UPA skompromitowała się swoimi bandyckimi działaniami przeciwko polskiej ludności, tak jak OUN skompromitowała siebie współpracą z Niemcami”, to jednak większość delegatów, w tym sam R. Szuchewycz, stanęła po stronie Klaczkiwskiego.
Czystki w Galicji
Jednocześnie kierownictwo OUN postanowiło przeprowadzić antypolską akcję także na terytorium Galicji, choć w tym wypadku zamiast eksterminacji polskiej ludności zamierzano – zgodnie z planem z końca 1942 r. – „jedynie” wypędzić ją pod groźbą śmierci. OUN-B w Galicji Wschodniej już w drugiej połowie 1943 r. przystąpiła do wybijania tzw. polskiego aktywu (księży, nauczycieli, leśników). W kolejnym etapie napadano na wybrane polskie wioski, przede wszystkim te, w których istniała silna samoobrona. Najpóźniej w marcu 1944 r. Główne Dowództwo UPA wydało rozkaz, aby na początku kwietnia w całej Galicji Wschodniej przystąpić do masowej akcji wypędzania Polaków. W maju 1944 r. rozkaz ten z instrukcją, jak ma wyglądać wypędzanie Polaków, ponownie rozesłano do dowódców UPA. Czytamy tam: „Z uwagi na oficjalne stanowisko polskiego rządu w sprawie współpracy z Sowietami należy Polaków z naszych ziem usuwać. Proszę to tak rozumieć: dawać polskiej ludności polecenia wyprowadzenia się w ciągu kilku dni na rdzenne polskie ziemie. Jeśli tego nie wykona, wtedy wysyłać bojówki, które mężczyzn będą likwidować, a chaty i majątek palić (rozbierać). Jeszcze raz zwracam przy tym uwagę na to, żeby Polaków wzywać do opuszczenia ziemi i dopiero później likwidować, a nie na odwrót (proszę na to zwrócić szczególną uwagę)”.
Nawet z tekstu rozkazu widać, że niższe komórki organizacji często go nie przestrzegały, zabijając wszystkich napotkanych Polaków. Masową antypolską akcję rozpoczęto w Galicji w rzymskokatolicką Wielkanoc – w pierwszych dniach kwietnia 1944 r. Do końca czerwca antypolskie czystki objęły już całą Galicję Wschodnią. Pomimo oficjalnych rozkazów UPA, przebieg antypolskiej akcji w Galicji nierzadko był tak okrutny, że nawet niektórzy nacjonaliści nieśmiało sugerowali, by wstrzymać dalsze napady. Jeden z działaczy OUN tak uzasadniał podobną propozycję: „opór polskich samoobron zmalał do tego stopnia, że ukraińskie środki robią wrażenie niemieckich akcji przeciwko Żydom. (...) uważam, iż osiągnęliśmy wszystko, czego potrzebowaliśmy. Czy z Galicji wyjedzie jeszcze 1000 Polaków mniej czy więcej, nie gra już roli”.

Samoobrona

W obronie polskiej ludności stanęło polskie podziemie, organizując bazy samoobrony i oddziały partyzanckie prowadzące walkę z UPA. Miały też miejsce akcje odwetowe wymierzone w ukraińskich cywilów. Największe rozmiary – wręcz zawstydzające – działania te przybrały na terenach obecnej Polski. W 1944 r. polskie oddziały partyzanckie na Lubelszczyźnie zniszczyły kilkadziesiąt wsi, dokonując w niektórych z nich – np. w Sahryniu – masakr cywilów (zabijano każdego, kto miał wpisane w dowód ukraińskie pochodzenie). Warto wszakże podkreślić, że nie można stawiać znaku równości pomiędzy antypolskimi czystkami a akcjami odwetowymi, prowadzonymi przez polskie podziemie, gdyż w pierwszym wypadku mieliśmy do czynienia z odgórnie zorganizowaną akcją eksterminacyjną, zaś w drugim z pojedynczymi wypadkami zbrodni wojennych, popełnionych przez szukających ślepej zemsty lokalnych partyzanckich komendantów.
Dopiero przejście frontu i aresztowania, jakie dotknęły Polaków po wejściu Sowietów, przekonały przywódców OUN-B i UPA, że komuniści traktują niepodległościowe aspiracje Polaków podobnie jak Ukraińców. W związku z tym we wrześniu 1944 r. pojawiły się pierwsze rozkazy zalecające powstrzymanie antypolskiej akcji. Pomimo zmiany taktyki (choć już nie strategii) UPA ataki na polskie miejscowości i zabijanie ludności cywilnej miały trwać jeszcze przez kilka miesięcy. Do kolejnej dużej fali napadów doszło na przełomie 1944/1945 r., głównie w województwie tarnopolskim (tylko w grudniu 1944 r. miało miejsce co najmniej 55 ataków na polskie wioski, m.in. na Ihrowicę, gdzie zabito w Wigilię Bożego Narodzenia około 80 Polaków). Tak jak napad na Parośle wyznacza początek antypolskiej akcji UPA, tak za jej zakończenie należy uznać rajd sotni „Wowki” („Wilki”), w trakcie którego w maju 1945 r. w kilku miejscowościach na Lubelszczyźnie, między innymi w Borodycy – niemal w przededniu podpisania w tym regionie zawieszenia broni z poakowskim podziemiem – zamordowano kilkadziesiąt cywilnych osób.
Na podstawie istniejących danych naukowych można stwierdzić, że w wyniku akcji OUN-B i UPA poniosło śmierć około 100 tysięcy Polaków (najwięcej, bo może aż 60 tysięcy na Wołyniu). Z kolei po ukraińskiej stronie w wyniku polskich działań odwetowych zginęło od 10 do 15 tysięcy osób – także w większości cywilów.

Przeczytaj też opis jednej ze zbrodni - Wyprowadzani śpiewali "Kto się w opiekę..."