Ten obraz – często reprodukowany w licznych publikacjach i eksponowany na wystawach – stał się symbolem ostatniego etapu zmagań Polaków o wolność, odzyskaną w 1989 roku. Nieprzypadkowo ta słynna fotografia została zrobiona na nowohuckiej ulicy. Właśnie Nowa Huta – robotnicza dzielnica Krakowa – odegrała w latach 1980–1989 znaczącą rolę w walce z komunizmem.


Pragnienie wolności

I ten obraz przeszedł do historii, ale jest również inne oblicze Nowej Huty: portrety Stalina i Bieruta, łopot czerwonych sztandarów, tłumy pod pomnikiem Lenina, tysiące witających Leonida Breżniewa, Fidela Castro, uczestniczących w antymilenijnych spędach, grube kable w rękach hutników wysłanych przeciwko studentom w marcu 1968 roku, rzesze potępiające „warchołów” z Radomia, Ursusa i największa w PRL organizacja partyjna PZPR w Hucie im. Lenina…
Ten świat przegrał jednak z pragnieniem wolności oraz wołaniem o podmiotowość człowieka, które wyraził tam w 1979 roku podczas swej pierwszej pielgrzymki do Polski Jan Paweł II: „Nie można oddzielić krzyża od ludzkiej pracy. Nie można oddzielić Chrystusa od ludzkiej pracy. To właśnie potwierdziło się tutaj w Nowej Hucie (…) Budowałem ją razem z wami na fundamencie Chrystusowego Krzyża!”.
Pierwszy raz o ten fundament mieszkańcy Nowej Huty upomnieli się w kwietniu 1960 roku, gdy wyszli na ulice w obronie usuniętego przez komunistów krzyża, w miejscu, na którym miał stanąć kościół. Milicja użyła broni palnej, polała się krew, setki osób trafiło do aresztów. To wtedy młody krakowski biskup Karol Wojtyła powiedział: „Przyczyna wypadków leży (...) w tym, że nie zrealizowano przyrzeczeń władz. Ludność wystąpiła w obronie rozpoczętych prac pod budowę kościoła i w obronie krzyża, który dla nich jest synonimem tego, w co wierzą”. Siedemnaście lat później – już jako kardynał – z udziałem stu tysięcy wiernych konsekrował słynną Arkę Pana w Bieńczycach, a kolejny nowohucki kościół, pw. św. Maksymiliana Kolbego w Mistrzejowicach, święcił już jako Jan Paweł II. Nim to nastąpiło, wielokrotnie – jako kardynał – odprawiał Pasterki pod gołym niebem, wspierał kapłanów katechizujących „nielegalnie” młodzież oraz wiernych domagających się swych praw.


Bastion antykomunizmu

  Ryszard Smagur, zginął trafiony zomowską petardą
IPN Kraków W grudniu 1979, na naradzie krakowskiej bezpieki, gen. Bogusław Stachura z MSW zapewniał: „nie ma ani jednego robotnika w dużym zakładzie pracy, który by w sposób zorganizowany i stały działał przeciwko socjalizmowi”. Nowohucki kombinat im. Lenina – największy zakład przemysłowy w PRL, zatrudniający prawie 40 tys. osób – znajdował się pod szczególną ochroną. Presja dyrekcji i kierownictwa, aby w sierpniu 1980 roku nie dopuścić do protestu w sztandarowej hucie PRL, była bardzo silna; władze zakładu dysponowały też skutecznymi środkami tłumienia najmniejszych oznak buntu. Co czwarty pracownik należał do PZPR, zakład nadzorowany był przez SB i jej agenturę oraz członków ORMO. Dlatego latem 1980 roku solidarnościowe poparcie dla protestującego Wybrzeża w Nowej Hucie było bardzo ograniczone. Szybko jednak niemal cała załoga HiL przystąpiła do NSZZ „Solidarność”, a Nowa Huta stała się jednym z najsilniejszych jej ośrodków. Po wprowadzeniu stanu wojennego była – obok Wrocławia – najpotężniejszym bastionem antykomunistycznego oporu, gdzie ulice stale rozbrzmiewały okrzykami „Przecz z komuną!”. Symbolem tego oporu była śmierć młodych robotników: Bogdana Włosika, zastrzelonego przez esbeka, czy Ryszarda Smagura, trafionego zomowską petardą. Nowohucka „Solidarność”, wspierana przez niepokornych kapłanów, m.in. przez Kazimierza Jancarza, przetrwała ten trudny czas, a 4 czerwca 1989 roku jej kandydaci otrzymali najwyższe w Polsce poparcie, uzyskując blisko 90 proc. głosów. Robotnicza Nowa Huta powiedziała „nie” komunizmowi, który ją stworzył, a kilka miesięcy później jej młodzież obaliła pomnik Lenina stojący na głównym placu.   Bogdan Włosik, zastrzelony przez funkcjonariusza SB
IPN Kraków