Prymas Stefan Wyszyński przed opuszczeniem ostatniego miejsca swego uwięzienia, klasztoru w Komańczy, postawił wysłannikom Władysława Gomułki twarde warunki. Dzięki temu w ciągu kilku tygodni zmieniła się sytuacja Kościoła w Polsce. Wypędzeni biskupi mogli powrócić do swoich diecezji, w Katowicach, Opolu i Wrocławiu usunięto komunistycznych nominatów, anulowano dekret o obsadzie stanowisk kościelnych z 1953 r., wznowiono działalność Komisji Mieszanej Rządu i Episkopatu. Posunięciom tym towarzyszyła żywiołowa działalność społeczeństwa – przywracanie nauki religii w szkołach, zawieszanie symboli religijnych itp.

Szansa odnowy

Kardynał Wyszyński szybko dostrzegł szansę wynikającą z przejściowej odwilży. Umożliwiała ona aktywizację działalności duszpasterskiej Kościoła, a jednocześnie przeprowadzenie głębokiej odnowy moralnej w perspektywie zbliżającego się Milenium Chrztu Polski. Było to szczególnie istotne po spustoszeniach w tej sferze, będących następstwem okrutnej wojny i pierwszych kilkunastu lat komunistycznej dyktatury.Na Jasnej Górze 3 V 1957 r. prymas zainaugurował Wielką Nowennę, dziewięcioletni okres przygotowań do uroczystości milenijnych. Jej program stanowił rozwinięcie poszczególnych fragmentów Jasnogórskich Ślubów Narodu, napisanych przez uwięzionego prymasa i złożonych przez kilkaset tysięcy wiernych w sierpniu 1956 r. 5 V 1957 r. powtórzono je we wszystkich parafiach w Polsce. Każdy rok nowenny poświęcony był rozważaniu konkretnych zagadnień – znaczenia małżeństwa, rodziny, sprawiedliwości społecznej, walki z narodowymi przywarami, wierności Bogu i Kościołowi itp. Zapleczem dla realizacji tego szeroko zakrojonego programu stał się powołany równocześnie Instytut Prymasowski Ślubów Narodu. Nowennie towarzyszyła peregrynacja kopii obrazu Czarnej Madonny, która odwiedziła wszystkie polskie parafie.

Przeciwdziałanie

Komuniści bardzo szybko dostrzegli zagrożenie płynące dla nich z realizacji tak ambitnego przedsięwzięcia. Pierwszym widocznym znakiem załamania relacji państwo–Kościół stała się rewizja w Instytucie Prymasowskim na Jasnej Górze, przeprowadzona 21 VIII 1958 r. W jej efekcie skonfiskowano wiele wydawnictw związanych z Nowenną.W 1959 r. władze ogłosiły konkurencyjny program, który miał skupić aktywność społeczną wokół partii i państwa. Był to program budowy tysiąca szkół na tysiąclecie państwa polskiego. Mimo że odpowiadał on na autentyczne potrzeby i cieszył się poparciem społeczeństwa, nie mógł stanowić realnej konkurencji dla Nowenny. Podobnie nieskuteczna okazała się nasilona propaganda antykościelna.Na różne sposoby starano się także utrudniać peregrynację kopii jasnogórskiego obrazu. Wreszcie 2 IX 1966 r. zdecydowano się na jej „aresztowanie”, które trwało aż do 1972 r. W tym czasie kontynuowano rozpoczęty program – parafie nawiedzały puste ramy obrazu. Jak się wydaje, był to symbol jeszcze bardziej wymowny, silniej przemawiający do uczuć i wyobraźni.*Znaczenie Wielkiej Nowenny trudno jest przecenić. W toku jej realizacji dokonała się swoista rekatolicyzacja społeczeństwa polskiego, którego moralne fundamenty podkopały wojna i okres stalinowski. Paradoksalnie proces ten ułatwiły masowe ruchy migracyjne, będące wynikiem powojennej zmiany granic i industrializacji gospodarki. Setki tysięcy młodych ludzi, którzy napłynęli ze wsi do miast, w drugiej połowie lat 50. osiągały stabilizację życiową, zakładały rodziny, jednocześnie odwołując się do wyniesionego ze środowiska rodzinnego systemu wartości. Zamiast janczarami systemu komunistycznego, stawali się oni obrońcami wiary, niekiedy w sensie dosłownym, jak w Nowej Hucie w kwietniu 1960 roku.