Wydarzenia ze świata nauki z 2023 r., które warto zapamiętać

Przedstawiamy subiektywny wybór siedmiu najciekawszych wydarzeń i odkryć mijającego roku.

Koniec roku to czas podsumowań tego, co wydarzyło się w ciągu ostatnich 12 miesięcy, także w świecie nauki i technologii. Niektóre odkrycia i wydarzenia naukowe z mijającego roku warto zapamiętać, bo z dużym prawdopodobieństwem będą miały wpływ na nasze życie w przyszłości. To wybór subiektywny, a kolejność prezentacji nie ma charakteru wartościującego. Znajdziecie tu wydarzenia, o których pisaliśmy czy to na łamach tygodnika, czy na portalu gosc.pl. Dotyczą między innymi medycyny, eksploracji kosmosu, ale też ochrony środowiska czy technologii cyfrowych. Wiele z nich budzi ogromne nadzieje, są jednak i takie, z którymi wiążą się obawy lub wątpliwości etyczne.

Lądowanie na południowym biegunie Księżyca 

  DIBYANGSHU SARKAR /AFP/east news

23 sierpnia tego roku na powierzchni Księżyca wylądował z sukcesem lądownik Vikram, będący częścią indyjskiej misji kosmicznej Chandrayaan. Indie stały się czwartym państwem w historii (po USA, byłym ZSRR i Chinach), któremu udało się wylądować na Srebrnym Globie, ale też pierwszym, który osadził swój lądownik w rejonie południowego bieguna. To miejsce znacznie trudniejsze do lądowania, ale kluczowe z punktu widzenia planów budowy stałej bazy czy realizacji planów wyprawy załogowej na Marsa. Dlaczego? Ponieważ właśnie na tej zacienionej stronie Księżyca można najprawdopodobniej znaleźć duże zasoby lodu, będącego rezerwuarem wody pitnej.

Przełomowy lek w terapii alzheimera 

  istockphoto

W styczniu Amerykańska Agencja Żywności i Leków zatwierdziła do stosowania lek, który ma uderzać w przyczyny choroby, a nie tylko jej objawy. Specyfik o nazwie lekanemab dał w III fazie badań znaczące korzyści dla chorych. Badania trwały 18 miesięcy i poddano im 1800 osób we wczesnej fazie choroby, w kilkunastu krajach. Części z nich podawano lekanemab, części placebo. U tych chorych, którzy przyjmowali prawdziwy lek, zaobserwowano wyraźne spowolnienie postępów demencji. Choroba rozwijała się o 27 proc. wolniej w porównaniu z pacjentami, którzy otrzymali placebo. Lekanemab działa, usuwając odkładające się w mózgu białko odpowiedzialne za rozwój procesów demencyjnych.

Skokowy rozwój generatywnej sztucznej inteligencji i AI Act 

  istockphoto

Od otwarcia publicznego dostępu do ChataGPT pod koniec 2022 r. obserwujemy przez cały 2023 r. skokowy rozwój generatywnej sztucznej inteligencji. Generatywnej, czyli takiej, która uczy się w czasie rzeczywistym, przyswajając kolejne wprowadzane dane. Narzędzia z zakresu Open AI (ogólnodostępnej sztucznej inteligencji) w ciągu kilku miesięcy znalazły bardzo szerokie, powszechne zastosowanie, choćby w zakresie wyszukiwania informacji czy tworzenia treści, nie tylko tekstowych, ale też graficznych, audio i video. Z jednej strony stwarza to ogromne możliwości, z drugiej także zagrożenia – generowany sztucznie głos czy obraz z wykorzystaniem głosu lub wizerunku realnych osób może być np. narzędziem manipulacji opinią pojedynczych osób czy całych społeczeństw bądź silnej ingerencji w prywatność. Dlatego, równolegle do rozwoju programów opartych o sztuczną inteligencję, Unia Europejska wypracowała pod koniec mijającego roku pierwszy na świecie traktat prawny o sztucznej inteligencji (AI Act), którego celem jest ochrona konsumentów przed niebezpieczeństwem, jakie niesie ze sobą rozwój sztucznej inteligencji.

Połączenie maszyny i mózgu w firmie Elona Muska 

  Neuralink/Ferrari Press Agency/east news

Badania nad interfejsami mózg–maszyna, czyli wykorzystaniem wysokozaawansowanej technologii komputerowej do poprawy zdolności ludzkiego mózgu, trwają od lat. Jedną z wiodących firm działających w tym sektorze jest Neuralink Elona Muska, który dostał zgodę amerykańskiej Agencji Żywności i Leków (FDA) na przeprowadzenie badania klinicznego opracowanego przez siebie implantu mózgowego na ludziach. Eksperyment ma polegać na wszczepieniu do mózgu wielu niezwykle cienkich elektrod, połączonych z chipem zdolnym do przenoszenia informacji bezpośrednio do zewnętrznego komputera. Z zapowiedzi inżynierów Neuralinku wynika, że eksperyment ma pomóc w leczeniu niektórych chorób neurologicznych, takich jak wielokończynowe porażenie mózgowe, a w dalszej perspektywie umożliwić ludziom zdalne sterowanie urządzeniami za pomocą myśli. Równocześnie jednak trwają dyskusje etyków nad granicami technologicznego „ulepszania” człowieka, niebezpieczeństwem związanym z atakiem hakerskim na tego rodzaju połączenie mózg–maszyna czy bezpieczeństwem tego konkretnego eksperymentu. Jednak niezależnie od nich rekrutacja do badań klinicznych planowanych przez Neuralink trwa i prawdopodobnie w przyszłym roku wszczepienie takiego układu do mózgu człowieka stanie się faktem.

Bakterie rozkładające plastik w słonej wodzie 

  istockphoto

Degradacja środowiska naturalnego jest dziś jednym z największych problemów, z jakimi nie radzimy sobie w skali globalnej. Jednym z jej symboli jest gigantyczna wyspa pływająca po Oceanie Spokojnym, złożona głównie z plastikowych śmieci, ale także rosnące sterty plastiku na wysypiskach. Dlatego od lat trwają prace nad znalezieniem sposobu na przyspieszenie rozkładu tworzyw sztucznych. Rozwiązaniem problemu może być wykorzystanie niektórych szczepów bakterii. Już jakiś czas temu odkryto, że bakterie o nazwie Ideonella sakaiensis mają zdolność do rozkładaniu tworzywa PET, jednak mikroorganizmy te rozmnażają się zbyt wolno, by przynieść realny efekt w walce z problemem plastikowych odpadów. W 2023 r. udało się jednak dokonać genetycznej modyfikacji, polegającej na przeniesieniu zdolności rozkładu PET z bakterii na inny mikroorganizm – bakterię Vibrio natriegens, która rozmnaża się znacznie szybciej, a w dodatku może wykorzystać te unikatowe zdolności w środowisku słonej wody.

Spersonalizowana szczepionka na raka 

  henryk przondziono /foto gość

Rok 2023 przyniósł przełomowe wyniki badań klinicznych nad spersonalizowaną szczepionką na raka. Testy, które rozpoczęto w Wielkiej Brytanii jesienią 2022 na grupie osób z zaawansowanymi nowotworami głowy i szyi, dały zaskakująco dobre rezultaty: u jednego z pacjentów po półrocznej terapii zniknęło pięć z sześciu guzów, a jeden uległ znacznemu zmniejszeniu. Bardzo dobre wyniki terapia przyniosła też u innych chorych poddanych eksperymentalnemu leczeniu.

Spersonalizowana szczepionka działa na innych zasadach niż klasyczna – nie zapobiega zachorowaniu, ale jest preparatem podawanym osobie już chorującej i przygotowanym dla konkretnego pacjenta, uwzględniającym konkretną mutację genu, która doprowadziła do rozwoju choroby. Choć droga do szerokiego stosowania takiego leczenia jest daleka (ograniczeniami są m.in. czas przygotowania preparatu, możliwości technologiczne, bardzo wysokie koszty, zastosowanie w określonych nowotworach), to realne efekty terapeutyczne otwierają drogę do intensywnych badań nad rozwojem tego rodzaju leczenia.

Misje JUICE i Euclid Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) 

  ESA

W tym roku zrealizowano dwa ważne projekty sygnowane znakiem Europejskiej Agencji Kosmicznej. Pierwszy to misja Euclid. W ramach projektu rakieta Falcon 9 wyniosła w kosmos sondę z teleskopem, którego zadanie polega na obserwacji ciemnej materii i ciemnej energii. Ciemna materia i ciemna energia stanowią około 95 proc. masy wszechświata, a ich wpływ na zwykłą materię wciąż jest dla nas zagadkowy. Euclid dotarł na miejsce, wysyła już zdjęcia, a docelowo dzięki pracy tego teleskopu ma powstać największa trójwymiarowa mapa wszechświata.

Drugi z wielkich projektów ESA zrealizowanych w 2023 r. był start misji sondy JUICE (Jupiter Icy Moons Explorer). Sonda wystartowała w kwietniu, a jej celem jest poszukiwanie śladów życia w podpowierzchniowych oceanach na głównych księżycach Jowisza: Europie, Kallisto i Ganimedesie. W misji tej spory udział mają też polskie firmy i instytucje z sektora kosmicznego.